Chương 05
Trượt khỏi ván: tháng bảy năm 1965 Dịch giả: Tĩnh Hà - Kiều Oanh
Nguồn: VNThuQuan
Thu gọn nội dung
Giữa tháng bảy năm 1965, Bộ trưởng Bộ Quốc phòng McNamara đang ở Sài Gòn để xem xét đề nghị của tướng Westmoreland gửi thêm ngay 100.000 quân Mỹ sang Việt Nam, từ một tháng trước. Hiện chúng ta đã có khoảng 75.000 quân tại Việt Nam. Đề nghị của Westmoreland được đáp ứng sẽ đưa quân Mỹ lên tổng cộng ít nhất 175.000 quân vào cuối năm. Ông ta muốn có 44 tiểu đoàn, trong đó 34 tiểu đoàn người Mỹ, 9 tiểu đoàn ngưởi Nam Triều Tiên và 1 tiểu đoàn người Úc. Nếu cuối cùng không được như vậy thì toàn bộ 44 tiểu đoàn sẽ là quân Mỹ, nâng tổng số quân Mỹ ở Việt Nam lên tới 200.000.
McNamara đưa ra một danh sách dài các câu hỏi về nhu cầu cho một đợt tăng quân như vậy, tác động của nó được so sánh với những lựa chọn và những đề nghị tăng thêm quân vào năm 1966 nếu yêu cầu này được chấp nhận. Nhưng vào ngày 17 tháng bảy, một ngày sau khi ông ta tới Việt Nam, ông nhận được một bức điện từ Thứ trưởng Bộ Quốc phòng Cyrus Vance cho biết ý định hiện tại"(52) của Tổng thống là chấp nhận hoàn toàn lời đề nghị của Westmoreland với 34 tiểu đoàn quân Mỹ. Johnson rất có thể còn huy động cả quân dự bị và kéo dài thời hạn nghĩa vụ quân sự của các binh lính, khi Tham mưu trưỏng liên quân yêu cầu mạnh mẽ.
Vào ngày hôm đó hoặc vào hôm sau, khi quay trở lại Washington, tôi được biết McNamara sẽ công bố và giải thích các công việc mới, cũng như các biện pháp thời chiến, bao gồm cả việc động viên quân dự bị, bằng một bài phát biểu mà tôi sẽ phải thảo sẵn cho ông ta. Tôi bắt tay vào việc ngay. Ngày hôm sau, để làm cơ sở cho việc viết bài phát biểu, tôi bắt đầu tham dự các cuộc họp mà Vance tổ chức tại văn phòng của ông ta vào các buổi sáng trong suốt tuần tới hoặc có thể lâu hơn, với đại điện của các Tham mưu trưởng liên quân và của Văn phòng Trợ lý Bộ trưởng về vấn đề nhân sự. Các cuộc họp nhằm phối hợp việc động viên quân dự bị và kéo dài thời hạn nghĩa vụ quân sự, đã được chấp nhận, sẽ là một phần của chương trình. Đây là những cuộc họp làm việc mở rộng, nhằm mục đích xác định cụ thể sẽ có bao nhiêu quân dự bị được huy động, từ các đơn vị nào và chính xác thuộc thẩm quyền của ai. Các cuộc họp còn giải quyết vấn đề về cấp vốn cho các chương trình mới và những yêu cầu về bổ sung ngân sách nào sẽ phải được trình lên Quốc hội. Tôi tham dự vào các cuộc họp đó chỉ để biết về các vấn đề và phạm vi của chương trình mà tôi sẽ mô tả và chứng minh trong bài phát biểu.
Trong thời gian còn lại ở Sài Gòn, McNamara tập trung vào xem xét sẽ cần thêm những gì vào năm 1966, sau khi đã đạt tới mức 34/44 tiểu đoàn. Trong bản ghi nhớ của ông ta gửi cho Tổng thống ngày 21 tháng bảy, ngày ông ta từ Việt Nam trở về, Bộ trưởng nhắc lại việc tăng quân lên 44 tiểu đoàn. Điều này phù hợp với những gì Vance đã nói với ông về ý định hiện tại của Johnson, nhưng thực ra McNamara đã ủng hộ đề nghị của Westmoreland từ giữa tháng sáu.
Hơn nữa, McNamara còn chỉ rõ đây mới là sự khởi đầu của một đợt tập trung quân. Ông ta báo cáo Westmoreland coi việc tăng từ 175.000 lên tới 200.000 quân Mỹ chỉ vừa đủ tới hết năm 1965; "cần nhận thức được rằng việc tăng thêm quân (có thể là 100.000) sẽ là cần thiết vào đầu năm 1966 và việc triển khai các lực lượng dự bị sau đó là có khả năng hiện thực nhlng sẽ phụ thuộc vào sự phát triển của tình hình".
Trong đề nghị tháng sáu, Westmoreland đã cảnh báo rằng 44 tiểu đoàn, bằng 1/3 lực lượng của Mỹ hiện tại chỉ đủ để "tái lập sự cân bằng về quân sự vào cuối tháng mười hai"; "nó cũng chưa đủ để tự làm cho kẻ thù phải giảm bớt các hoạt động tiến công". Ông ta phát tín hiệu rằng các lực lượng dự bị "quan trọng" của Mỹ sẽ được huy động vào năm 1966 để "duy trì ưu tiên quân sự"(53). Lúc đó ông ta đã nói với McNamara rằng: hơn 24 tiểu đoàn cộng thêm với 44 tiểu đoàn, cùng các lực lượng hận cần và lực lượng hỗ trợ chiến đấu, sẽ đặt chúng ta vào một vị trí bắt đầu giai đoạn giành thắng lợi" trong chiến lược của chúng ta. Điều này có nghĩa là có khoảng 175.000 lính Mỹ vào lúc khởi đầu, tiếp theo là thêm khoảng 100.000. Nhưng, tôi cảnh báo rằng các hoạt động của Việt Cộng và Bắc Việt Nam có thể làm thay đổi các con số (theo chiều hướng tăng lên), có thể gấp nhiều lần nữa.
Lực lượng tăng lên tổng cộng là 300.000 quân (có cả các tiểu đoàn nước ngoài), trong đó có 275.000 quân là người Mỹ, vào giữa năm 1966; đó là những gì được yêu cầu để ngăn chặn tổn thất và để bắt đầu ở vào thế của "giai đoạn giành thắng lợi". Bắc Việt Nam ngừng xâm nhập, còn hơn là cứ duy trì tốc độ tăng và tăng lên từng bước một (như đã xảy ra và như mọi người đã dự đoán trước, ít nhất là phải có một lực lượng đủ mạnh.
McNamara cũng cho biết Tổng thống cho phép huy động khoảng 235.000 quân dự bị và lực lượng Cảnh vệ Quốc gia và rằng các lực lượng chính qui sẽ dược tăng lên tới 375.000 người, bằng cách tăng cường tuyển mộ tân binh, lính quân dịch và kéo dài thời hạn nghĩa vụ.
Ngoài ra, còn có thêm nhiều các lực lượng tham gia. Phải "có sự thay đổi quan trọng về nhiệm vụ cho số quân này - "Tìm và diệt"(54). Các lực lượng được tăng cường phải được sử dụng một cách mạnh mẽ "để tấn công - để chiếm và giữ thế chủ động… làm cho đối phương ở vào hoàn cảnh bất lợi, duy trì nhịp độ để không cho họ có thời gian phục hồi hoặc lấy lại sự cân bằng, tiến hành nhanh chóng cuộc chiến đấu chống lại quân Việt cộng, Bắc Việt Nam, các đơn vị chủ lực đóng ở miền Nam Việt Nam nhằm truy đuổi họ khỏi căn cứ và tiêu diệt họ". Điều này có thể dẫn tới kết quả làm tăng mức độ các lính Mỹ bị chết trong khi chiến đấu lên "khoảng 500 người trong một tháng"(55) vào cuối năm.
Từ Sài Gòn trở về vào sáng ngày 21 tháng bảy, McNamara đã chuẩn bị một thông cáo báo chí cho biết rằng tổng số các lực lượng Mỹ được tăng cường ngay lập tức với phần bổ sung theo đề nghị mới nhất, sẽ vào khoảng 100.000. Đây là con số ông ta đã đệ trình lên Tổng thống vào sáng hôm đó và đã thông tin cho Hội đồng An ninh quốc gia cùng với những bình luận phân tích khác ở trên. Tuy nhiên, thông cáo của ông ta đã không được phát hành. Trong khi đó tôi vẫn đang viết bài diễn văn để ông ta đọc.
Bản thảo lần cuối(56) được hoàn tất vào ngày hôm sau, 22 tháng bảy. Vì đây là bài phát biểu rất quan trọng nên bản thảo của tôi được gửi để xin ý kiến không chỉ tới McNamara mà còn cả McGeorge Bundy ở Nhà Trắng và Rusk, người đang có chuyện công du ở nước ngoài lúc đó. Mỗi người đọc rồi cho ý kiến vào 1 hoặc 2 ngày sau, chỉ có Bundy là có sửa đổi đôi chút.
Sự tán thành ở cấp cao như vậy đối với việc lý giải về tư duy và chính sách của chính quyền đã làm cho bản thảo này đáng dược chú ý sát sao. Phần quan trọng đầu tiên, sau một trang miêu tả mục đích chuyển sang Việt Nam gần đây của McNamara với tướng Wheeler, Chủ tịch Hội đồng Tham mưu trưởng liên quân, giới thiệu các bước được tiến hành trên cơ sở những đề nghị của họ: "Chúng ta sẽ được tăng cường trong tương lai gồm lực lượng chiến đấu và lực lượng yểm trợ với tổng số khoảng 100.000 sẵn sàng cho miền Nam Việt Nam. Các lực lượng của chúng ta ở đó sẽ bảo vệ các căn cứ của họ; họ sẽ trợ giúp về an ninh ở các khu vực xung quanh; và họ sẽ có thể tham gia các nhiệm vụ chiến đấu khác khi chính quyền miền Nam Việt Nam và tướng Westmoreland cho rằng các nhiệm vụ như thế là cần thiết và chắc chắn. Để bù các đợt triển khai thêm này và để tái xây dựng lực lượng dự bị chủ yếu, chúng ta sẽ gọi nhập ngũ các đơn vị dự bị, tăng cường các đợt gọi lính quân dịch và kéo dài thời hạn nghĩa vụ quân sự".
Phần tiếp theo, được bắt đầu: "Lúc này, khi chúng ta đang kêu gọi sự hi sinh từ những gia đình và những thanh niên trẻ của đất nước này, rõ ràng là, một lần nữa, chúng ta phải giải thích tại sao lại cần tới những nỗ lực này". Mười chín trang tiếp theo được dùng để giải thích về lý do tại sao phải tăng quân này. Để giải thích về sự thách thức của Việt Cộng và tại sao hiện tại phải huy động thêm quá nhiều binh lính Mỹ vào nhiệm vụ chiến đấu, tôi đã theo dõi và tham khảo các cuộc tranh luận về Việt Nam ở trường Đại học Antioch, Harvard và ở các nơi khác cùng với một bài phát biểu gần đây mà tôi đã viết cho McNaughton. Những thống kê gần đây của tôi được xây dựng trong bối cảnh việc triển khai quân Mỹ còn rất hạn chế, chủ yếu là để bảo vệ các căn cứ.
Thách thức giờ đây là phải giải thích tại sao việc tăng cường quân Mỹ lớn như vậy lại vừa cần thiết và vừa hợp pháp.
Tôi biết, và bản thảo của tôi cũng ám chỉ điều đó nhưng đã không chỉ ra một cách rõ ràng, rằng việc tăng quân là không có điểm dừng, rất lớn. Vào ngày bản thảo của tôi được hoàn tất(57), Tổng thống đang họp với các cố vấn quân sự, tất cả những người đang nói với ông rằng việc tăng thêm 200.000 quân - ít nhất 100.000 vào cuối năm nay và thêm 100.000 nữa vào tháng Một năm 1966 - mới chỉ là bắt đầu. Bằng ấy mới đủ để ngăn chặn sự tổn thất; và sẽ cần nhiều hơn thế trong mấy năm tới để giành thắng lợi, cùng với việc mở rộng đáng kể các hoạt động của không quân và hải quân chống lại Bắc Việt Nam. McNaughton đã gửi cho tôi bức điện tóm tắt về cuộc họp với Tổng thống mà ông ta đã tham dự ngày hôm trước. Ông không tham dự cuộc họp với đầy đủ các Tham mưu trưởng liên quân vào ngày 22 tháng bảy, nhưng cũng đã cho tôi một bản báo cáo nghe gián tiếp từ người khác. Đoạn trích sau là từ những ghi chép chính thức của cuộc thảo luận cuối cùng, mới được giải mật (từ nhấn mạnh dược gạch chân).
Tổng thống hỏi: "Nếu chúng ta đáp ứng yêu cầu của Westmoreland thì điều đó không có nghĩa là chúng ta sẽ rơi vào một cuộc chiến tranh mới chứ? Điều này sẽ không trượt khỏi ván đà chứ?(58)".
Câu trả lời của McNamara phủ nhận băn khoăn của Tổng thống "Đây là sự thay đổi cơ bản trong chính sách. Chúng ta phải dựa vào Nam Việt Nam để thực hiện đòn chính của cuộc tấn công. Giờ đây chúng ta sẽ phải có trách nhiệm với việc bồi thường hậu quả quân sự"(59). Sự thay đổi đó trong trách nhiệm tiến hành chiến tranh là cái điều đã tạo ra tiến trình mới cho việc leo thang chiến tranh không có giới hạn.
Ít phút sau Lyndon Johnson lại hỏi: "Việc này có thể sẽ kéo dài bao lâu?(60). Liệu chúng ta có nên bắt đầu một việc mà trong 2 hoặc 3 năm tới chúng ta chắc là không thể hoàn thành được không?"
Ông ta nhận được câu trả lời từ tướng Wallace Green, chỉ huy lực lượng lính thuỷ đánh bộ; đó không phải là câu trả lời mà một vị Tổng thống đang phải chuẩn bị cho việc ra tái cử trong vòng 3 năm nữa muốn nghe, tuy nhiên ông ta không thể đòi hỏi một câu trả lời rõ ràng hơn. Green nhấn mạnh lại câu hỏi và trả lời: "Sẽ kéo dài bao lâu ư? Năm năm, cộng với 500.000 quân". Ông ta nói thêm: "Tôi cho rằng người Mỹ sẽ ủng hộ ông".
Không ai ngồi quanh bàn họp phản bác lại ông ta hoặc đưa ra một phương án về quân số thấp hơn. Có lẽ, Green đã chuẩn bị sẵn câu trả lời này bằng việc nêu vấn đề một cách trực tiếp vào chính sách chiến tranh mở rộng và rất hiếu chiến, bao gồm nhiều các nhân tố, như phong toả Campuchia và đánh phá tất cả các mục tiêu ở miền Bắc, như thế vấn đề nhanh chóng trở nên rõ ràng, Lyndon Johnson quyết định thực hiện. Nhưng nếu không có các nhân tố trên, vấn đề cũng đã rõ ràng trong câu trả lời của Green, ước lượng của Tổng thống về số quân và thời gian theo yêu cầu sẽ còn cao hơn và kéo dài hơn. Đúng thế, chúng ta đang đề xuất bắt đầu tiến hành một công việc mà đơn giản là không thể hoàn thành trong 2 hoặc 3 năm. Cũng không phải đây là lần đầu tiên Johnson nghe được đánh giá này từ các nhà chỉ huy quân sự cao nhất. Ngay từ 15-3-65, tướng Harold K. Johnson(61), Tham mưu trưởng lục quân, sau một chuyến đi tới Việt Nam theo yêu cầu của Tổng thống, đã báo cáo riêng với Tổng thống rằng để giành được thắng lợi trong cuộc chiến tranh này có thể phải cần tới 500.000 binh lính và thời gian là 5 năm.
Giờ đây, Tổng thống lại đang nghe được đánh giá tương tự từ viên tư lệnh của lực lượng lính thuỷ đánh bộ, chỉ thay từ "có thể" bằng từ "sẽ".
Đây không phải là con số cao nhất cho tổng số quân được đề cập tới ngày hôm đó. Johnson nhắc đi nhắc lại rằng ông ta đã tính đến khả năng là "nếu chúng ta đưa vào hàng trăm ngàn binh lính (62), thì điều này có thể là nguyên nhân dẫn tới việc Trung Quốc sẽ đưa vào nhiều sư đoàn. McNamara nói với Johnson rằng nếu họ đưa vào 31 sư đoàn, mà họ có thể trụ vững, chúng ta sẽ yêu cầu tăng thêm hơn 300.000 lính "để đủ chiến đấu với Việt Cộng".
500.000 cộng thêm 300.000: con số sẽ lên tới gần một triệu, trong trường hợp Trung Quốc đưa quân vào. Nhưng thậm chí nếu không có sự can thiệp của Trung Quốc, thì con số xấp xỉ khoảng 1 triệu cũng đã được đề cập tới từ hồi đầu mùa hè. Theo David Halberstam, Tổng thống đã hỏi tướng Wheeler hồi tháng sáu rằng ông ta nghĩ gì về việc thực hiện tăng quân này.
Wheeler trả lời: "Tất cả phụ thuộc vào khái niệm của ngài về công việc này là gì, thưa Tổng thống. Nếu ngài dự định đẩy lui tên Việt Cộng cuối cùng ra khỏi Việt Nam thì sẽ phải có từ 700.000 - 800.000 tới 1 triệu quân và mất khoảng 7 năm"(63). Trong cuộc thảo luận với Clark Clifford và với Tổng thống tháng sau đó, Wheeler dùng tới con số 750.000 và 6 hoặc 7 năm.
Đối với mục tiêu đầy tham vọng là đẩy lui tất cả Việt Cộng khỏi miền Nam Việt Nam (mục tiêu chính của chúng ta trong suốt năm 1968), Thượng nghị sỹ Mansfield đã có những đánh giá so sánh trong một bức thư gửi cho Johnson: Nếu chính quyền có kế hoạch ở lại Việt Nam "cho tới khi chúng ta hoặc các đồng minh quân đội người Việt Nam của chúng ta chiếm ưu thế khắp mọi nơi ở phía nam của vĩ tuyến 17 cho đến cái làng nhỏ nhất", thì sau đó "chúng ta đang nói tới thời hạn hàng năm hoặc hàng thập kỷ, và với khoảng 1 triệu binh lính Mỹ hiện diện trên đất miền Nam Việt Nam, thì chắc rằng Trung Quốc sẽ không đưa quân vào"(64). Mansfield, một chuyên gia về châu Á, nhắc lại con số đó trong bức thư khác gửi cho Johnson vào ngày 23 tháng bảy, ngày mà McNamara và Rusk đang đọc bản thảo của tôi. Mansfield viết: 200.000 tới 300.000 quân sẽ không đủ để thực hiện mục tiêu. "Theo quan điểm của tôi, nếu tình hình tiếp tục phát triển như hiện nay, con số 1 triệu, có thể được xem là vừa phải"(65).
Hậu quả to lớn ở Việt Nam mà Wheeler và Mansfield đã mô tả để trục xuất lực lượng Việt Cộng ra khỏi miền Nam Việt Nam, không phải là ngoa dụ hay không đáng tin cậy, khi mà kế hoạch chính thức được thực hiện; nó chính xác là những gì cấp trên của tôi McNaughton đã sử dụng một cách chắc chắn để định nghĩa "sự thành công" của Mỹ, mục tiêu cơ bản của chúng ta, trong thời gian 1964-1965. Bản ghi nhớ của ông ta miêu tả mọi thứ như một dạng của sự thoả hiệp hoặc kết quả không cụ thể (66).
Mặc dù con số 1 triệu quân Mỹ không được đề cập tới vào cuộc họp ngày 22 tháng bảy, nhưng không ai phản đối về sự ước tính cần tới khoảng nửa triệu quân của Greene. Mấy phút sau khi ông ta nói ra điều đó, Tổng thống đã tăng lên cho ông ta 100.000: Tất cả các ngài có cho rằng Quốc hội và người dân sẽ ủng hộ việc đưa 600.000 quân và hàng tỉ đô la tới một nơi cách xa tới 10.000 dặm không?(67)
Bộ trưởng Lục quân Stanley Resor trả lời (nhắc lại đánh giá của Greene lúc đầu rằng người Mỹ sẽ ủng hộ việc này): "Sự thăm dò của Viện Galớp cho thấy người dân về cơ bản đứng sau sự cam kết của chúng ta"(68).
Tổng thống: "Nhưng nếu các ngài đưa ra lời cam kết nhảy xuống từ một toà nhà nhưng rồi lại phát hiện ra nó quá cao, các ngài vẫn có thể rút lại lời cam kết".
Chính Tổng thống cũng vừa được thông báo về đợt tăng quân này cao tới mức nào. Trong bài phát biểu tôi soạn ra ngày hôm đó, tôi đã không được thông báo là phải cho công chúng biết con số đầy đủ của đợt tăng quân lần này. Tuy nhiên con số tôi được cung cấp để nêu ra cũng đủ để gây ấn tượng. Một mức tăng quân số chỉ trong ít tháng lên đến là 175.000 - gấp hơn hai lần lực lượng hiện tại của chúng ta, và sau đó còn nhiều hơn nữa sẽ buộc công chúng Mỹ phải nhức đầu về nó.
Ngày 26 tháng bảy, tôi biết rằng McNamara sẽ không đọc bài phát biểu tôi chuẩn bị cho. Tổng thống muốn chính ông ta thông báo việc tăng quân trong cuộc họp báo ngày 28 tháng bảy, và rốt cuộc cũng không có việc ra lệnh gọi quân dự bị vào ngày 28, nhiều người trong số chúng tôi ở văn phòng ISA theo dõi phát biểu của Tổng thống trên chiếc tivi lớn đặt tại phòng của McNaughton. Đó là thời điểm duy nhất tôi có thể nhớ chúng tôi đã làm gì. Chúng tôi đứng thành nửa vòng tròn quanh chiếc tivi - McNaughton ngồi giữa phía trước - chờ đợi Tổng thống công bố chúng ta sẽ tiếp tục cuộc chiến tranh. Tôi tự hỏi liệu Tổng thống sẽ sử dụng bao nhiêu phần trăm trong bài viết của tôi.
Ông ấy đã không sử dụng chút nào. Một người khác đã viết cho ông ta, nêu lên những đánh giá về Việt Nam, nhắc lại những cam kết nghiêm túc của chúng ta và những bài học về Munich.
Chúng ta đã không lựa chọn trở thành những người gác cổng, nhưng không còn ai khác. Đầu hàng ở Việt Nam cũng không thể đem đến hoà bình, vì chúng ta học được từ Hitle ở Munich rằng thành công chỉ nuôi dưỡng thái độ hiếu chiến…
Hơn nữa, chúng ta ở Việt Nam là để hoàn thành những cam kết quan trọng nhất của nước Mỹ… Lúc này là lúc chúng ta không thể đánh mất danh dự lời hứa của mình… (69)
Đoạn này xuất hiện trong một bản trích ngang tiểu sử của Abe Fortas làm việc ở Toà án tối cao vì hai lý do. Thứ nhất, ngay trước hôm đó, "Trăn trở, lo ngại về một quyết định khó khăn về việc liệu có đưa thêm quân sang Việt Nam, Johnson đã có cuộc gặp với Fortas trong 2 giờ đồng hồ ở Phòng Bầu dục". "Khó khăn hơn cả chính quyết định này, là vấn đề làm thế nào để giải thích và hợp pháp hoá quyết định này đối với báo chí và công chúng Mỹ, là điều làm Johnson phải lo nghĩ". Fortas thường giúp Lyndon Johnson các vấn đề như thế này. Lý do thứ hai là Tổng thống đã sử dụng sự phát biểu công khai để công bố rằng Fortas sẽ là người thay vào vị trí ở Toà án tối cao còn để trống trước đó một tuần của Arthur Goldberg, người sẽ tới Liên Hiệp quốc làm đại sứ của Mỹ ở tổ chức này.
Trên thực tế, Tổng thống đã dự tính sự công bố bất ngờ của ông ta về việc bổ nhiệm chức vụ này sẽ là tin tức chính trong cuộc họp báo. Đó không hẳn là điều chúng ta đang mong đợi.
Nhưng sự việc đã vượt khỏi tầm kiểm soát, kể từ sau những đánh giá thực chất của Tổng thống về việc vì sao chúng ta đang dính líu ở Việt Nam, tuyên bố của ông ta về các bước tiếp theo được thực hiện ở đó là rất hạn chế và, dưới góc độ của những dự đoán bị rò rỉ từ trước, chủ yếu để bảo đảm rằng:
"Lúc đầu, chúng ta có ý định làm cho Cộng sản tin rằng chúng ta không thể bị đánh bại bởi một lực lượng vũ trang hay một siêu cường nào. Tuy nhiên, họ không dễ dàng bị thuyết phục. Trong những tháng gần đây, họ đã gia tăng mạnh các lực lượng chiến đấu, các đợt tấn công và một số các hoạt động khác. Tôi đã hỏi Tổng Tư lệnh, tướng Westmoreland, là cần thêm những gì để có thể đáp lại sự khiêu chiến này. Ông ta đã nói với tôi yêu cầu. Chúng ta sẽ đáp ứng mọi yêu cầu của ông ta.
Hôm nay tôi đã ra lệnh đưa tới Việt Nam Sư đoàn Không vận và các lực lượng khác, điều đó sẽ làm tăng sức mạnh chiến đấu của chúng ta từ 75.000 tới 125.000 quân gần như ngay lập tức. Các lực lượng bổ sung khác sẽ được xem xét sau, và họ sẽ được đưa tới Việt Nam khi có yêu cầu. Đây là điều cần thiết để tăng cường các lực lượng chiến đấu cơ động của chúng ta bằng cách đẩy mạnh sự tuyển mộ lính quân dịch hàng tháng từ con số 17.000 quân trong một khoảng thời gian lên 35.000 quân mỗi tháng, và giúp chúng ta từng bước đẩy mạnh chiến dịch tòng quân tình nguyện.
Sau những cân nhắc kỹ lưỡng trong tuần qua, tôi kết luận rằng chưa nhất thiết phải ra Iệnh cho các đơn vị Dự bị làm nhiệm vụ vào lúc này. Sau này, nếu thấy cần thiết, tôi sẽ dành cho vấn đề này sự đánh giá thận trọng nhất và sẽ dành sự quan tâm đầy đủ và thích đáng trước khi tiến hành các hành động như thế, những chỉ sau khi đã có sự chuẩn bị đầy đủ".
Khi Johnson nói con số "125.000", tất cả chúng tôi đều sửng sốt Tôi nói với McNaughton, "Gì? Cái gì thế? Ông ta đã thay đổi quyết định sao?" McNaughton giơ tay bảo tôi im lặng, chờ tới khi chúng ta nghe ông ta nói hết đã.
Vì có sự thay đổi trong chiến lược Tìm và diệt, nên Tổng thống đã được chất vấn: "Có phải thực tế là ngài đang đưa các lực lượng tăng cường tới Việt Nam để ám chỉ rằng có sự thay đổi trong chính sách hiện hành của việc trước đây chủ yếu dựa vào miền Nam Việt Nam để tiến hành các chiến dịch tấn công và sử dụng các lực lượng của Mỹ để bảo vệ các căn cứ và đóng vai như là người can thiệp trong những trường hợp khẩn cấp?"(70)
Ông ta trả lời: "Dù thế nào thì điều đó vẫn không phải để ám chỉ bất cứ sự thay đổi nào. Nó không ám chỉ sự thay đổi về mục tiêu".
Johnson không nói gì về sự tăng tới 175.000 quân hoặc hơn thế vào cuối năm. Tất cả những gì ông ta nói chỉ là một sự tăng quân "từ 75.000 tới 125.000". Dường như ông ta đã nói với công chúng một cách rõ ràng rằng cho dù những kiến nghị và những đợt tăng quân cao hơn có thể có trong tương lai, nhưng theo đánh giá của Westmoreland, thì ngay bây giờ phải cần đưa sang gần 50.000 quân bổ sung. Ngoài ra không có thêm lực lượng nào nữa sẽ được đưa sang Việt Nam cho tới khi vị tướng này đưa ra những kiến nghị cao hơn.
Theo quan sát của chúng tôi ở Lầu Năm Góc, tới lúc đó mà chúng tôi được biết thì đây là điều không thực tế. Nhưng cũng khó để có thể tin rằng ông ta sẽ chỉ nói dối về việc đó. Điều đó hẳn có nghĩa là trong trường hợp quân dự bị được lệnh gọi nhập ngũ, ông ta đã thay đổi ý định. Nhưng nếu đúng như thế, thì một số người trong chúng tôi ở văn phòng, mà bắt đầu là cấp trên của mình, giờ đây hẳn đã phải biết điều đó, trước khi có bài phát biểu này. Tôi nhắc lại câu hỏi với McNaughton. "Thế ư? Tổng thống đã quyết định không đưa 100.000 quân sang Việt Nam thật sao?"
McNaughton bảo tôi: "Tốt nhất là anh nên tự tìm hiểu".
Tôi rời văn phòng và đi xuống Hội đồng Tham mưu trưởng liên quân để tìm một vị tướng chịu trách nhiệm về kế hoạch triển khai quân. Tôi hỏi ông ta có phải đã có sự thay đổi vào phút chót. Ông ta nói không, toàn bộ yêu cầu của Westmoreland đã được đáp ứng. Tôi hỏi ông ta có tham dự cuộc họp báo của Tổng thống không. Như vậy là không có sự thay đổi nào, kể cả ở Hội đồng Tham mưu trưởng liên quân, rằng quyết định của Tổng thống đã được thông qua, gửi hơn 100.000 quân càng sớm càng tốt, không cần chờ tới đề nghị nào khác của Westmoreland cả.
Tôi quay trở về văn phòng và kể lại điều đó cho McNaughton.
Một bản ghi nhớ của Hội đồng Tham mưu trưởng liên quân được đưa ra 2 ngày sau, 30 tháng bảy, báo cáo về Giai đoạn I, gói gọn trong mấy từ "đồng ý cho triển khai" với 44 tiểu đoàn và sẽ có tổng số là 193.887 quân chiến đấu của Mỹ ở miền Nam Việt Nam sau khi tất cả các đơn vị đã được đưa sang. 34 tiểu đoàn của Mỹ được triển khai trong vòng 10 tuần kể từ sau cuộc họp báo của Tổng thống, sau đó một tháng là các đơn vị còn lại cộng với lực lượng chiến đấu là 44 tiểu đoàn, số quân của Mỹ ở miền Nam Việt Nam vào cuối năm 1965 là 184.314 quân.
Báo chí cho biết phần lớn các thành viên của Quốc hội đều cảm thấy bớt căng thẳng bởi những gì họ đã nghe trong cuộc họp báo, đặc biệt bởi thực tế là Johnson sẽ không huy động lực lượng dự bị và số quân tăng thêm mà ông ta công bố chỉ bằng một nửa số quân mà thông tin đã để lọt ra bên ngoài trước đó đề cập đến.
Nhưng những thông tin bị rò rỉ này thực ra cũng rất chính xác.
Các sĩ quan, những người đã đấu tranh cho việc huy động quân dự bị, và một cuộc chiến tranh trên bộ vì lợi ích quốc gia, những người cho rằng ngay từ đầu họ đã tán thành với ý kiến của Tổng thống, giờ lại có phản ứng khác. Tôi cảm thấy xót xa khi nhớ lại cuộc họp báo đó, được viết trong cuốn sách của Mark Peny nói về Hội đồng Tham mưu trưởng liên quân, phản ứng của một số người khác - những người đang theo dõi buổi họp báo trên chiếc tivi trong văn phòng của họ vào lúc đó - đặc biệt là tướng Johnson, Tham mưu trưởng lục quân, lúc đó cũng đang xem tivi ở một nơi khác trong cùng toà nhà. Giống như những Tham mưu trưởng khác, Johnson coi vấn đề đó là quan trọng, lâu dài và hơn hết, cần có sự bắt buộc cảnh báo với công chúng một thực tế rằng quyết định của Tổng thống nghĩa là một cuộc chiến tranh quy mô lớn và lâu dài đang ở phía trước. Hội đồng Tham mưu trưởng liên quân biết rằng việc huy động quân dự bị là điều không thể khác được trong thông điệp này, đó là sự cần thiết để đảm bảo có được sự ủng hộ của công chúng rằng hoạt động quân sự trông đợi vào sự ủng hộ đó. Chủ tịch Hội đồng Tham mưu trưởng liên quân Wheeler sau này viết: "Chúng ta cảm thấy chúng ta mong muốn có một lệnh gọi nhập ngũ để đảm bảo rằng người Mỹ biết chúng ta đang ở trong một cuộc chiến tranh chứ không phải đang tham gia vào một trò phiêu lưu quân sự đáng giá 2 xu. Bởi vì chúng ta không bao giờ nghĩ rằng cuộc chiến đang tiếp diễn ở đó (Nam Việt Nam - ND) chỉ để nhằm chứng tỏ là cuộc phiêu lưu quân sự rẻ tiền, xét trên mọi khía cạnh của nó".
Các Tham mưu trưởng đã biết về sự hối tiếc sâu sắc, trước đó hai ngày, rằng thông điệp này sẽ không được chuyển tới công chúng và Quốc hội vì liên quan đến lệnh gọi nhập ngũ quân dự bị. Những điều mà họ hiểu được thông qua cuộc họp báo là Tổng thống quyết định đánh lừa công chúng về điểm nhạy cảm này, nhằm che giấu việc ông ta đang đẩy nước Mỹ vào một cuộc chiến tranh to lớn và lâu dài.
Họ không chỉ cho đây là một việc làm nguy hiểm, xét trên quan điểm đánh giá và sự ủng hộ của công chúng, mà một số người trong số họ (các Tham mưu trưởng) còn có cảm giác đây là một sai lầm nghiêm trọng và trái với hiến pháp. Một người trong số đó là tướng Bruce Palmer - sau này là chỉ huy phó phụ trách hành quân, tác chiến của Harold Johnson, sau này là Phó Tham mưu trưởng dưới quyền của Westmoreland - đã nói với tôi về cảm giác riêng của ông ta lúc đó, đã được tướng Johnson cùng chia sẻ, đồng ý. Palmer xác nhận sự miêu tả của Peny về phản ứng của tướng Johnson đối với những gì diễn ra trên ti vi mà tất cả chúng tôi vừa mới xem ở Lầu Năm Góc:
Tại Lầu Năm Góc, tướng Harold Johnson tỏ ra rất thất vọng.
Sau bài phát biểu, ông ta đóng chặt cửa phòng và mặc một bộ quân phục tốt nhất. Ông ta đi ra và gọi lái xe đưa đến Washington để nói chuyện với Tổng thống. Trên đường tới Washington, Johnson lấy tay tháo những ngôi sao trên vai ra cầm trên tay. Khi chiếc xe tới cổng Nhà Trắng, ông ta yêu cầu lái xe dừng lại. Ông ta nhìn xuống những ngôi sao trong tay, lắc đầu, và đeo lại chúng. Những năm sau này, ông ta nhắc lại sự kiện đó và hối tiếc về quyết định của mình. H. Johnson nói với một đồng nghiệp: "Lẽ ra tôi phải đi gặp Tổng thống, tháo bỏ các ngôi sao và nên từ chức. Đó là quyết định tồi tệ nhất vô đạo đúc nhất mà tôi đã từng làm".
Chú thích:
(52) "Ý định hiện tại" của Tổng thống: McNamara trích dẫn, 204: Tài liệu Lầu Năm Góc, Gravel xuất bản, tập 2, tr. 476.
(53) "Nên hiểu rằng" - Berman trích dẫn, tr. 103.
"Tái thiết lập sự cân bằng quân sự"; "cũng chưa đủ để tự làm cho… "; "duy trì ưu tiên quân sự" - Sđd, tr.180.
(54) "Một sự thay đổi quan trọng trong nhiệm vụ": Berman, 102.
"thực hiện cuộc tấn công" - Kahin, 363.
(55) "khoảng 500 người một tháng" - Berman, 102.
(56) Bản thảo lần cuối cùng được hoàn tất: Ellsberg, bản thảo bài phát biểu về Việt Nam cho bộ trưởng McNamara, tài liệu chưa xuất bản.
(57) "vào ngày bản thảo của tôi…" - Ellsberg, bài phát biểu về Việt Nam cho bộ trưởng McNamara, tài liệu chưa xuất bản.
(58) (59) "Điều này sẽ không trượt khỏi ván đà chứ"; "Đây là một thay đổi cơ bản" - Kahin trích dẫn, 382.
(60) "Sẽ kéo dài lâu?" - Sđd, tr.384.
(61) Tướng Harold K. Johnson - McNamara, 177.
(62) "Nếu chúng ta vào"; "điều chúng ta muốn" - Knhin trích dẫn, 384.
(63) "Tất cả phụ thuộc vào"; Trong một buổi thảo luận với Clark Clifford. Halberstam trích trong "Những người ưu tú và thông minh nhất", tr. 596.
(64) "cho tới khi chúng ta hoặc các đồng minh quân sự Việt Nam của chúng ta"; "Chúng ta đang nói tới" - Kahin trích dẫn, 349-50.
(65) "Theo quan điểm của tôi" - Mann trích dẫn, 542.
(66) "kết quả không cụ thể" - Tài liệu Lầu Năm Góc, Gravel xuất bản, tập 4, tr.620.
(67) (68) "Tất cả các ngài có cho rằng"; "Sự thăm dò của Viện Galớp" - Kahin trích dẫn, 385.
(69) "Chúng ta đã không lựa chọn" - Tài liệu Lầu Năm Góc, Gravel xuất bản, tập 3, tr.476
(70) "Có phải thực tế… "; "Điều đó không ám chỉ" - Sđd - "tán thành việc triển khai" - Sđd.
Chương 06
Tham gia đội quân lê dương Dịch giả: Tĩnh Hà - Kiều Oanh
Nguồn: VNThuQuan
Thu gọn nội dung
Có một điều gì đó đã xảy ra. Tôi đã hiểu lầm (sự việc bắt đầu từ một diễn tiến sau này) tình cảm của Patricia với một nhà thơ người Đức cấp tiến mà cô đã gặp tại một cuộc hội thảo ở Princeton. Khi tôi biết việc này, tôi đã mất tin tưởng vào lời hứa của cô ấy đối với cuộc sống của chúng tôi. Bỗng nhiên tôi nghĩ tới việc sang Việt Nam. Một tuần sau, cơ hội phục vụ tại Việt Nam đã tới với khả năng đầy hy vọng. Tôi đã tình nguyện.
Tôi có cuộc họp định kỳ vào các sáng thứ bảy với Nhóm liên ngành về vấn đề Việt Nam được tổ chức tại Bộ Ngoại giao. Cuộc họp sáng hôm đó do Bill Bundy, trợ lý Bộ trưởng Bộ Ngoại giao chủ trì. Tôi đại diện cho phía dân sự của Bộ Quốc phòng. Có nhiều đại diện của Hội đồng tham mưu trưởng liên quân, Cơ quan thông tin của Mỹ (OSIA), Cơ quan phát triển quốc tế (AID), Cục Tình báo trung ương (CIA), Phòng Việt Nam của Bộ Ngoại giao và tất cả các ban ngành khác liên quan đến cuộc chiến tranh. Tất cả chúng tôi đều đã biết nhau từ các cuộc họp trước.
Chúng tôi được thông báo về lịch trình của cuộc họp mà phần cuối của nó là việc tướng Ed Lansdale sẽ được giới thiệu ra mắt nhóm bởi vì Tổng thống Johnson vừa chỉ định ông ta vào danh sách những người tới Việt Nam với chức vụ làm trưởng nhóm liên ngành để đảm nhiệm công tác chính trị với phía chính phủ Việt Nam. Thông báo này cũng không chỉ rõ thành phần hoặc nhiệm vụ của nhóm sẽ là gì, nhưng tôi tới cuộc họp với một ý nghĩ là tôi có thể nói đôi điều với Lansdale sau đó, dựa vào những gì tôi đã nghe được ông ta nói.
Lansdale từng là một thiếu tướng không quân, giờ đã nghỉ hưu, người đã dành phần lớn sự nghiệp của mình để làm việc cho CIA. Ông luôn được coi là một nhân vật "huyền thoại" trong lĩnh vực chống nổi dậy. Tôi được biết rằng ông ta coi chính trị cũng quan trọng như đấu tranh quân sự để chống lại chủ nghĩa cộng sản, thường xuyên yêu cầu cần phải cải cách về chính trị và dân chủ và kêu gọi chủ nghĩa yêu nước trong việc chống lại sự nổi loạn. Đây là chìa khoá cho sự thành công của ông trong việc giúp dập tắt cuộc nổi loạn của Huk ở Philippine đầu những năm 50. Năm 1954, ông được cử sang Việt Nam, nơi ông đã thiết lập được mối quan hệ cá nhân gần gũi với Tổng thống Diệm và đã làm hết sức mình trong việc thuyết phục chính phủ Mỹ duy trì sự ủng hộ Diệm trong suốt một thời gian được coi là không sáng sủa của năm 1955. Thật không may, chính tôi đã chứng kiến điều này năm 1961, sự thiếu cam kết ủng hộ Việt Nam là có thực, nhiều hơn cả chính bản thân Lansdale từng biết.
Không giống như phần lớn các quan chức Mỹ, những người đã làm việc với Diệm, Lansdale thực sự thích ông ta. Nhưng sau này tôi phát hiện ra rằng những hy vọng của Lansdale về những điều có thể thực hiện được với Diệm thực chất được dựa vào lời cam kết rằng Diệm sẽ tiếp tục nghe theo lời khuyên của ông ta về các vấn đề chính trị: cho phép mở rộng hơn các hoạt động chính trị, với một nội các mở rộng và một đảng "đối lập trung thành". Diệm đã không thực hiện cảc việc đó. Sự ảnh hưởng của Lansdale đối với em trai của Ngô Đình Diệm là Ngô Đình Nhu cũng bị giảm sút. Lansdale rời Việt Nam, và rồi Diệm và em trai cũng đã bị ám sát trong một cuộc đảo chính do Mỹ bật đèn xanh, trong đó, thật mỉa mai, vì Lucien Conein, một cựu thành viên thuộc tổ chức CIA của Lansdale lại là người liên lạc giữa những kẻ âm mưu đảo chính và Đại sứ Mỹ, Henry Cabot Lodge, người ủng hộ mạnh mẽ cuộc đảo chính này.
Lansdale đã tạo được ấn tượng tốt với tôi tại một cuộc hội thảo hồi đầu mùa xuân năm đó, vì ông ta đã chỉ trích việc Mỹ ném bom, lên án sử dụng pháo binh bừa bãi và kêu gọi nỗ lực đấu tranh chính trị với những người Cộng sản. Tôi đã bị cuốn hút bởi những chủ đề này của ông ta trong một bài báo đã được đăng trên tạp chí "Các vấn đề đối ngoại" (Foreign Affairs), tháng mười năm 1964: "Cộng sản có vẻ như đã buông lỏng tư tưởng cách mạng ở Việt Nam, nhưng tư tưởng này sẽ không mất đi khi chúng ta cố tình làm ngơ, chúng ta đánh bom, hay thậm chí là tìm cách che giấu nó"(71). Giờ đây, Lodge sẽ trở lại Việt Nam làm đại sứ, thay cho tướng Taylor và yêu cầu Lansdale đi cùng. Lansdale đã tập hợp một số thành viên của tổ chức cũ của ông ta, trong đó có Concein, người đã họp cùng với Lansdale ở Bộ Ngoại giao.
Sau khi các công việc khác đã được giải quyết, ngay trước khi việc bổ nhiệm Lansdale được công bố, Bill Colby của CIA nói: "Tôi muốn nói rõ với nhóm này rằng Lansdale sẽ không đi với chúng ta sang Việt Nam vì Lansdale từng làm việc cho CIA một thời gian dài và giờ ông đã nghỉ hưu. Đây không phải là một trong các hoạt động của chúng ta. Lansdale sẽ chọn người từ nhiều ban ngành tham gia cuộc họp ở đây, bao gồm cả một số người của CIA, nhưng đây sẽ là một nhóm hên ngành, và ông ta sẽ phải là đại diện của CIA lên làm lãnh đạo nhóm". Xem xét tới nhóm mà Colby đang nói tới và cách ông ta nói về nó, tôi không hề nghi ngờ là ông ta đang được để mắt tới chức vụ giám đốc CIA (thậm chí tới tận bây giờ).
Lansdale giới thiệu ngắn gọn về những điều ông ta hy vọng sẽ thực hiện ở Việt Nam. Ông ta sẽ tuyển chọn chủ yếu những người đã làm việc với ông ta trước đây ở Philippines hoặc ở Việt Nam. Cuối cuộc họp, tôi nán lại khi những người khác đã ra về và nói với Lansdale tôi muốn ông ta xem xét cho tôi được đi cùng với đoàn. Tôi đưa cho ông một bản lý lịch ngắn gọn về hoàn cảnh của tôi. Ông ta có vẻ thích thú với thực tế là tôi đã làm việc cho McNamara nhưng lại phê phán (McNamara - ND) việc ném bom và chỉ tin vào các hoạt động quân sự. Tôi nói với ông là tôi không hề có một giấy chứng nhận nào để được chọn vào cái đoàn mà ông ta đang nói tới ngoại trừ là một người tập sự (học việc). Tôi tin tưởng vào kiểu tiến hành công tác chính trị mà họ sẽ thực hiện; vì thế tôi muốn học hỏi kinh nghiệm từ ông và những người khác. Tôi tha thiết được làm công việc đó. Tôi sẵn sàng đi kể cả bị hạ cấp, thậm chí với mức lương thấp nhất, miễn là có thể đủ để trợ cấp cho người vợ (đã ly dị) của tôi.
Lansdale chăm chú lắng nghe và nói ông ta sẽ xem xét việc này. Lansdale yêu cầu tôi cho danh tính một số người để ông ta có thể hỏi họ về tôi. Tôi bảo ông ta nên nói chuyện với McNaughton và một số người khác. Chúng tôi bắt tay nhau, tôi ra về để chờ đợi câu trả lời. Hành động đó tựa như một vụ bắn thử đường dài mà tôi được ông ta coi như một viên đạn, nhưng tôi hy vọng ông ta chấp nhận tôi. Patricia rất thất vọng khi biết rằng tôi đã tình nguyện đi mà không bàn bạc với cô ấy, nhưng trong tâm tưởng của mình tôi đã quyết tâm đi.
Sau vài tuần, Lansdale cho gọi tôi và nói ông ta muốn tôi di cùng. Ông bảo tôi tới tập trung ở Alexandria để gặp các thành viên khác của đoàn, tất cả đều là đồng nghiệp cũ của ông. Vì một lý do nào đó, tổ chức quyết định rằng tôi sẽ chuyển từ Bộ Quốc phòng sang Bộ Ngoại giao, giữ nguyên mức lương, với chúc danh là FSR- 1 (Foreign Service Reserve -l - chuyên viên đối ngoại hạng nhất).
Đúng lúc này, hai đứa con của tôi từ California lại tới Washington thăm tôi với kế hoạch dài ngày. Giữa những buổi thông báo ngắn về tình hình về Việt Nam, làm giấy tờ để chuyển sang Bộ Ngoại giao, làm ảnh, visa, tôi đã phải đưa Robert và Mary đi thăm các đài tưởng niệm lịch sử, hầu hết là vào buổi tối. Tại Đài tưởng niệm của Lincoln tôi bị cuốn hút bởi một đoạn trích từ lễ nhậm chức lần thứ hai của ông được khắc trên bức tường. Nội dung dường như rất tương xứng với tinh thần và mục tiêu của đoàn Lansdale, vì tôi đã hiểu các mục tiêu này, trong cuộc chiến sắp tới mà tôi sẽ đi đầu (và về mặt cá nhân tôi cũng coi đó là một cuộc nội chiến).
Với sự ác độc bị tận diệt, với tình thương cho tất cả mọi người, với sự khẳng định cái quyền mà Chúa trời ban cho chúng ta nhận biết lẽ phải, để cho chúng ta phân đấu hoàn thành công việc dang dở, để hàn gắn những vết thương của dân tộc, để chăm lo tới bạn, người sẽ phải đi chiến đấu và vì những goá phụ, đứa trẻ mồ côi của bạn, để làm mọi việc có thể mang lại thành công và nâng niu gìn giữ nó và cuối cùng là một nền hoà bình cho chính chúng ta và cho mọi dân tộc.
Robert, 9 tuổi, phát hiện ra một cái hộp đựng các mảnh giấy ở bên trong đài tưởng niệm cũng có in lại những dòng chữ này, khi chúng tôi đang rời khỏi đó, đi xuống các bậc thang phía trước bức tượng của Lincoln, tôi bảo nó quay lại lấy một mảnh nhỏ để tôi đem sang Việt Nam. Tôi nói với nó là tôi nghĩ rằng người miền Nam Việt Nam có thể bị thuyết phục để hiểu rằng chúng ta là công dân của một nước Mỹ đã được thống nhất thành một khối, lự do và giàu có, mặc dù bản thân chúng ta đã phải trải qua một cuộc nội chiến. Và tư tưởng của Lincoln: "Với sự ác độc bị tận diệt, với tình thương cho tất cả mọi người" sẽ trở nên rất quan trọng với một số người khi biết được tư tưởng đó.
Tôi đã mang trong hành trang của mình, những câu nói của Lincoln, tới Việt Nam.
Chú thích:
(71) "Cộng sản có vẻ như đã buông lỏng" - Lansdale, 176.
Chương 07
Việt Nam: Đoàn của Lansdale Dịch giả: Tĩnh Hà - Kiều Oanh
Nguồn: VNThuQuan
Thu gọn nội dung
Trong một bức thư gửi về nước cho những người bạn sau tháng đầu tiên tôi ở Việt Nam, tôi viết:
"Tới Sài Gòn, sau một năm đọc các điện tín ở Washington, lúc đầu khó có thể vượt qua được cảm giác trước về chuyện không hay liệu ai trong số những cậu bé bán báo, những người đạp xích lô, hay những người báo cháo rong có thể là kẻ thù?
Các bốt gác bằng bê tông nặng nề rắn chắc, dày 3 feet, chắn ngay ở các lối vào Đại sứ quán. Hàng rào thép gai ngay phía sau các bốt canh và lính quân cảnh có súng ngắn đứng kiểm tra những người ra vào. Trước khi cho một chiếc xe hơi vào cổng họ đưa một cái gương soi dọc theo gầm xe để kiểm tra xem có bom không. Sự có mặt không thích hợp ở mọi nơi của những chiếc súng làm cho thành phố có kiến trúc kiểu Pháp này giống như một đô thị thời chiến. Trên tất cả các cửa đều có dòng chữ: "Tất cả mọi vũ khí phải được để lại trước khi vào". Nhưng không bao lâu sau lời cảnh báo này bị xem thường vì chẳng có điều gì xảy ra, mọi người đều thân thiện và đường phố ngày càng trở nên quen thuộc.
Tôi cảm thấy rất yêu mến trẻ em Việt Nam. Tôi chưa bao giờ thấy ở bất cứ đâu trên thế giới, trẻ em lại tươi vui, thân thiện và ngộ nghĩnh đến vậy. Chúng làm tôi nhớ lại thời thơ ấu của mình. Một người Mỹ nói: "Thật thú vị, các bạn lo ngại về những người dân đang chống lại người Mỹ; nhưng khi các bạn đi qua những ngôi làng, thấy tình cảm mà bọn trẻ dành cho bạn… thì thật khó có thể tin rằng cha mẹ của chúng có thể căm thù chúng ta khi con của họ lại thân thiện đến thế". Cứ như thế, một đám đông trẻ con nhìn chúng tôi đi tới, đi bộ, đi xe hơi, và đồng thanh hô: "Ok! Ok! Xin chào? Xin chào! Number one". Chúng chạy theo với những nụ hết sức ngộ nghĩnh làm tôi nhớ tới Robert và Mary chạy ra ôm tôi mỗi khi đi làm về, trái tim tôi lại thổn thức.
Trong các ngôi làng, đám trẻ muốn nắm cổ tay, nhổ lông trên cánh tay bạn (vì chúng chưa từng nhìn thấy những cánh tay rậm lông như thế); nếu bạn muốn tóm chúng, nhấc bổng lên, chúng sẽ lao nhanh thoát khỏi tay bạn, cho tới khi một đứa dũng cảm cho bạn thử làm như thế thì tất cả chúng lại muốn được nhấc lên. "Chào em" (nghĩa là nói lời chào với một đứa trẻ) đem lại những cái nhìn vui sướng, sự tò mò thú vị; "Chào bà" là câu để chào một người đàn bà nhiều tuổi có khuôn mặt như trái táo chín nẫu, nhăn nheo, nụ cười rạng rỡ, môi và răng nhuộm đỏ ở mọi nơi trong làng, ở thủ phủ của một tỉnh, hay ở một xóm bản, bọn trẻ cứ vây lấy bạn như một bầy chim; khi bạn đi bộ, nói chuyện với một ai đó, những bàn tay nhỏ luồn vào người bạn từ phía sau, có đứa còn vỗ vào mông bạn một cách dạn dĩ. Chúng dường như rất vui vì sự có mặt của bạn, vì sự thân thiện của bạn - thật nồng nhiệt. Tôi yêu chúng và không muốn rời xa chúng.
Mười hai thành viên trong phái đoàn cấp cao của tướng E.Lansdale đều đã từng làm việc với ông ta trước đây. Họ được nhiều cơ quan khác nhau tài trợ, xuất phát điểm của họ đều từ CIA, USIA, AID, một người từ Ban Tham mưu lục quân. Một số hiện giờ đã nghỉ hưu, một số là các nhân vật độc lập. Tôi được Bộ Ngoại giao tài trợ và trả lương.
Có sự khác biệt rất lớn giữa cấp hàm cao, tiền lương và vị trí thấp của tôi trong đoàn của Lansdale. Không phải bất cứ ai trong đoàn, thậm chí cả Lansdale đều đã hiểu rõ về trách nhiệm của mình. Nhưng ngược lại mọi người đều có kinh nghiệm khi làm việc với Lansdale trong một số tình huống chúng tôi đang trải qua, thực tế là tôi đã được nhận vào như một người tập sự cho Lansdale, để học cách làm thế nào để điều hành cuộc chiến tranh chính trị như là ông ta quan niệm về nó. Đó là lý do tại sao ông ta lại nhận tôi vào làm công việc này, trong khi tôi chỉ biết rất ít về ông ta trước đó, và ông ta chưa bao giờ nói với tôi về công việc này.
Nhưng khi tôi nhận ra Lansdale cảm thấy cay đắng như thế nào đối với cấp trên trước đây của ông ta là McNamara, người không bao giờ đánh giá cao quan điểm của ông và cuối cùng đã buộc ông phải nghỉ hưu, thì tôi nghi ngờ rằng lý do chính mà Lansdale quyết định nhận tôi, một người còn trẻ, chưa có kinh nghiệm, vì ông ta thích thú với suy nghĩ là đã làm được cái việc thu phục được sự tận tâm của một trợ lý cao cấp của McNamara.
Đã vài lần tôi nghe Lansdale kể về một trong những cuộc gặp đầu tiên của ông với McNamara, có thể lần đầu tiên vào năm 1961. Bộ trưởng Bộ Quốc phòng muốn có một báo cáo vắn tắt về tình hình ở miền Nam Việt Nam, và Lansdale, người trợ lý năng động về các chiến dịch đặc biệt, đã tới và cho ông ta một bài học. Lansdale đem theo một túi to dựng các vũ khí, quần áo và dép cao su thu được của Việt Cộng mà ông lấy từ một văn phòng ở Lầu Năm Góc. Ông ta đổ chúng lên bàn của Bộ trưởng, mặc dù tôi đề nghị anh ta sắp xếp cẩn thận để khỏi làm hỏng mặt bàn. Điều đáng nhấn mạnh là, ông kể, các vũ khí này chưa được lau sạch; một số vẫn còn dính bùn, tất cả đều là tự tạo, trừ một khẩu súng trường cũ của Pháp. Các quả lựu đạn và mìn dược chế tạo rất đơn giản, cũng nẹp vào những miếng gỗ có đóng đinh nhô lên, để xuyên thủng những đôi ủng đi trên các tuyến đường mòn trong rừng. McNamara không hài lòng khi thấy những vũ khí bẩn thỉu này trên chiếc bàn sạch bóng của mình. Ông hỏi:
"Những cái gì thế này?"
Lansdale nói: "Thưa ngài Bộ trưởng, tôi nghĩ là ngài nên xem kỹ kẻ thù mà chúng ta đang đối mặt ở miền Nam Việt Nam được trang bị như thế nào. Ngài cũng biết, đội quân mà chúng ta đang trợ giúp và trả lương đều có được những trang thiết bị mới nhất của Mỹ. Họ có súng ống, quân phục của Mỹ; có nhiều pháo; thậm chí có cả xe tăng và máy bay. Trong khi đối phương của họ không có những thứ như thế. Họ chỉ có những vũ khí cũ của Pháp đã thu giữ được từ phía chúng ta; họ tự chế tạo pháo cối lựu đạn và mìn ở trong rừng. Họ mặc những bộ đồ đen và đi những đôi dép cao su được làm từ lốp xe. Họ đang triển khai hoạt động ngoài tầm kiểm soát của chúng ta".
Thật là vô ích khi McNamara không bao giờ hiểu được.
Điều Lansdale đang cố gắng nói với McNamara, rằng đây là một cuộc xung đột về chính trị, trong đó công nghệ và khối lượng áp đảo của hoả lực không quan trọng bằng con người và cái điều mà cả hai phía nghĩ họ đang chiến đấu cho ai, và quan tâm tới cuộc chiến tới mức nào. Dù sao, chiến trường nhỏ bé này ngay từ đầu đã không gây ấn tượng tốt cho ngài Bộ trưởng. McNamara bảo Lansdale bỏ các thứ ra khỏi bàn và buổi gặp kết thúc.
Những ngày đầu tiên quay trở lại Sài Gòn của Lansdale, các quan chức cao cấp Việt Nam, những người đã tiếp xúc với tướng Lansdale, đều nhìn ông một cách thận trọng, có phần sợ hãi vì ông nổi danh là một chuyên gia về lật đổ. Họ cho rằng ông tới Việt Nam để chọn ra một người trong số họ làm người kế nhiệm Diệm. Với tất cả những gì tôi biết, thì họ suy nghĩ hoàn toàn đúng. Tôi không mấy để ý đến kế hoạch bí mật của Lansdale đối với Tổng thống là gì hoặc vai trò thực sự của ông ta như thế nào. Tôi đã nghe những gì ông ta nói với đoàn, tuy không phải là nhiều, nhưng tôi không cho rằng ông ta đang nói mọi thứ ông biết hoặc nghĩ, đặc biệt là với tôi. Trước đây, tôi thực sự chưa bao giờ liên quan đến một hoạt động bí mật nào. Có vài người trong số họ là người của CIA ở trong đoàn chúng tôi, tôi khẳng định một cách đúng đắn là họ đã sống trong một môi trường bí mật hơn cả tôi đã từng sống trước đây. Nhưng tôi đã ở cùng những người thường hoạt động bí mật một thời gian khá lâu đủ để không tỏ ra là người quá tò mò về các nhiệm vụ nội bộ của đoàn. Tôi im lặng, lắng nghe và chờ đợi để nắm bắt mọi việc mà Lansdale sẽ chọn để nói với tôi.
Tuy nhiên, sức mạnh bí ẩn của Lansdale trong đám người Việt Nam không phải là điều mà trưởng bộ phận CIA và viên sĩ quan chính trị muốn chứng tỏ ra. Vì điều này đe doạ tới uy tín và ảnh hưởng của họ, họ muốn ngài đại sứ đồng ý rằng Lansdale sẽ không lấn sân sang lĩnh vực chính trị của họ. Đó là việc không dành cho ông ta (Lansdale) có nhiều cơ hội trong các cuộc tiếp xúc ban đầu với các quan chức và những người có trách nhiệm. Tôi ngạc nhiên không hiểu vì sao Lansdale lại nhanh chóng trở nên khôn ngoan và mưu lược hơn như vậy. Tôi bắt đầu nghi ngờ những điều mà một số người biết Lansdale từ lâu đã khẳng định với tôi. Một điều không đúng là Lansdale không muốn có sự căng thẳng trong nội bộ nhưng ông thực sự không giỏi về việc này.
Quay trở lại Việt Nam năm 1954 và trước đó là ở Philippines, là một người điều hành độc lập, mặc bộ quân phục của không quân nhưng lại thực thi những nhiệm vụ ly kỳ, Lansdale đã tự khẳng định mình, sự thành công của ông cho thấy thực tế ông đã nhận được sự ủng hộ của tổ chức. Giờ đây, ông không có được sự ủng hộ đó nữa. Ông không có trụ sở, và đặc biệt là không có kinh phí đi theo. Trong những ngày đầu, Lansdale phải chọn cách đi vòng vì ông cần có sự tài trợ với tư cách cá nhân của người đứng đầu Cục Tình báo trung ương, Allen Dulles; anh trai của Allen Dulles, là John Foster Dulles, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao; thậm chí là cả các cấp trên của họ ở Nhà Trắng là Eisenhower và Nixon (những người, không giống với hầu hết các phó Tổng thống khác, luôn tích cực tham gia vào các hoạt động bí mật, đặc biệt ở Đông Dương và sau này là Cuba). Giờ đây, ngay trước khi chúng tôi rời Washington, một điều hết sức rõ ràng là Lyndon Johnson đã chỉ định Lansdale để chứng tỏ rằng ông ta đang cố gắng làm mọi việc chứ không chỉ dựa vào lực lượng quân sự. Lansdale đề nghị một cách mạnh mẽ rằng không nên thông báo việc bổ nhiệm ông ta để ông ta và đoàn có thể lặng lẽ vào Sài Gòn, tái thiết các cuộc tiếp xúc và thực hiện vai trò của mình mà không gây nhiều sự chú ý. Nhưng Lyndon Johnson đã tổ chức ngay một cuộc họp báo thông báo về việc bổ nhiệm Lansdale. Trong vòng mấy ngày dường như đã rõ ràng là việc bổ nhiệm này đã kết thúc sự quan tâm của Tổng thống đối với nhiệm vụ của đoàn đi; ông ta đã nhanh chóng hoàn tất sự việc này.
Đại sứ Lodge giao cho Lansdale một trọng trách đặc biệt liên quan tới lĩnh vực bình định mà tướng Westmoreland không quan tâm tới và vẫn còn để trống sau cái chết của Diệm, Nhu và sự sụp đổ của chương trình ấp chiến lược. Lodge đã nhấn mạnh rằng chính phủ Nam Việt Nam cần chạy đua với Việt Cộng trong các chiến dịch tuyên truyền và Cộng sản không được độc quyền sử dụng từ "cách mạng" cho riêng mình. Chúng ta cũng phải tiến hành cách mạng, với đặc điểm, cách thức riêng của chúng ta, tốt hơn cách thức của Cộng sản nhưng tiến bộ hơn, dân chủ hơn và triển vọng thực tế hơn. Các quan chức người Việt đã làm việc với chúng ta, phần lớn là những cộng tác viên người Pháp cũ, vẫn sử dụng thuật ngữ tiếng Pháp là "bình định". Lodge muốn thay thế từ đó, có nguồn gốc thực dân bằng cụm từ "phát triển cách mạng". Điều này chưa bao giờ xuất hiện trong những người Việt Nam "của chúng ta", một phần vì Cộng sản đã độc quyền sử dụng từ gốc "cách mạng" và họ cũng đồng nghĩa với từ gốc đó. Các địa chủ có ruộng đất mà chế độ Sài Gòn là đại diện đã coi bất cứ một hình thức cách mạng nào đều là sự phản kháng mạnh mẽ và không muốn công bố điều này một tý nào, thậm chí như là một khẩu hiện sáo rỗng. Giải pháp đơn giản là đặt cho một bộ quản lý và chương trình này một cái tên tiếng Việt nghĩa là "Bình định Nông thôn", nhưng được dịch cho người Mỹ là "Phát triển Cách mạng".
Bộ trưởng Bộ Phát triển nông thôn, mà Lansdale là người cố vấn là một viên tướng của Quân đội Việt Nam cộng hoà, tên là Thắng, người có thân hình cao lớn. Trong bộ quân phục màu xanh ô liu của lính Mỹ, trông anh ta giống như một người Mỹ. Anh ta còn hài hước kể rằng trên đường đi có một cậu bé tiến lại chỗ anh ta và chìa tay ra và nói: "Xin chào, ông thật tuyệt, cho tôi điếu thuốc đi!". Thắng kể là anh ta đã mắng thằng bé một trận vì tội đi xin, và thằng bé nhìn anh ta rất ngạc nhiên và nói: "Ông nói được tiếng Việt Nam à?". Tướng Thắng còn nói tiếng Anh rất tốt vì thế anh ta đủ khả năng để làm quen với người Mỹ và chiếm được lòng tin của họ. Người ta nhận xét anh ta là con người thông minh, có nghị lực và Lansdale đã bắt đầu có chút hy vọng về Thắng.
Đỉnh cao của những hy vọng đó đã đến không đầy một năm sau, khi Thắng làm Bộ trưởng Bộ Nội vụ và chịu trách nhiệm tổ chức cuộc bầu cử Hội đồng lập pháp (Quốc hội - ND), một sự nhân nhượng đối với phong trào đấu tranh của Phật tử vào mùa xuân năm đó. Kể từ khi Quốc hội không có quyền gì khác ngoài việc thảo ra một bản hiến pháp, các tướng lĩnh đã không mấy quan tâm tới nó nữa, và đã có một cơ hội thực sự, cơ hội này khá trung thực và tự do (trừ việc bác bỏ sự tham gia của Mặt trận dân tộc giải phóng hoặc các đảng phái đối lập phải có các cuộc thương lượng với NLF). Lansdale phấn khởi với ý nghĩ sẽ cung cấp cho những người Việt Nam kinh nghiệm ban đầu của họ về các cuộc bầu cử tự do. Kể từ khi đến Việt Nam, Lansdale đã trông đợi một sự thay đổi từ chế độ cai trị của quân sự nhìn bằng một chế độ dân sự, và đã có ý tưởng về một cuộc bầu cử được dân chúng ủng hộ. Nhiều người Mỹ cho rằng Lansdale quả là khờ dại, nhưng chúng tôi tin rằng cuộc bầu cử đó sẽ không làm cho người nông dân? Một người bạn Việt Nam, Trần Ngọc Châu nói với tôi: "Hãy chỉ cho người dân cách để thoát khỏi một quận trưởng tồi tệ hơn là để anh ta bị Việt Cộng giết chết, và họ sẽ nhanh chóng làm theo".
Tôi thay mặt Lansdale dự cuộc họp của Hội đồng đặc nhiệm (Mission Council), được tổ chức hàng tuần do đại sứ Lodge chủ trì. Kể từ lúc Phó đại sứ W. Porter bắt đầu cuộc họp với những nhận xét về Thắng, Lansdale và những cuộc bầu cử sắp tới, tôi ghi chép cẩn thận cho sếp. Porter nói rằng Thắng đã có những đánh giá rất đáng chú ý cho Lansdale trong thời gian qua. Thắng "luôn quan tâm tới việc tiến hành cuộc bầu cử một cách suôn sẻ và trung thực nhất. Tôi cho rằng Lansdale được yêu cầu hỏi Thắng xem làm thế nào để chúng ta có thể giúp anh ta được tốt nhất… Chúng ta sẽ bắt tay vào tiến hành để đáp lại sự chỉ trích đối với cuộc bầu cử này - các phóng viên đang theo dõi rất sát và họ sẵn sàng lên tiếng phê phán - chúng ta muốn đạt kết quả thật tốt".
Lodge, từng là ứng cử viên phó Tổng thống của Nixon năm 1960, đã đáp lại lời khai mạc của Porter với sự dè dặt, rồi tuôn ra một lời bình luận dài hoàn toàn khác biệt với Thắng, Porter và Lansdale. Lodge nói: "Khi ngài nói về cuộc bầu cử trung thực, ngài có thể muốn nói tới hai điều: 1- thiếu sự răn đe - điều này chắc chắn chúng ta có; 2- sự lo ngại trong một số bộ phận - không phải vậy, tôi nghĩ, ở các cấp cao nhất (như Lyndon Johnson) - rằng chúng ta sẽ không đủ kiên nhẫn đối với những người luôn muốn làm hỏng mọi thứ". Điều cuối cùng này đề cập tới những mối quan tâm được nêu ra trong một bức điện của Bộ Ngoại giao gửi tới vào buổi sáng hôm đó về triển vọng tình hình mà những phật tử - lực lượng chủ chốt yêu cầu tổ chức bầu cử và nghi ngờ về những đòi hỏi hoà bình cho dù có phải đàm phán với NLF - sẽ bị gạt khỏi các danh sách các ứng cử viên. Lodge nói điều này nhắc ông ta nhớ lại một bài hát của Anh trong Chiến tranh thế giới II: "Hãy đừng bỏ mặc chúng tôi cho người Đức".
Lodge tiếp tục với những câu nói lôi cuốn mọi người: "Hiện nay, ngài có một quí ông trong Nhà Trắng (Lyndon Johnson) người đã dành phần lớn cuộc đời cho các cuộc bầu cử gian lận.
Tôi cũng dành phần lớn cuộc đời mình cho các cuộc bầu cử gian lận Tôi đã dành cả 9 tháng để tổ chức gian lận đại hội của Đảng Cộng hoà để chọn Ike làm ứng cử viên hơn là chọn Bob Taft. Nếu điều đó là tồi tệ…
"Nixon và tôi lẽ ra đã trúng cử ở Chicago năm 1960 nếu tại đó có một sự trung thực trong kiểm phiếu. Bộ máy bầu cử của Đảng Cộng hoà ở đó rất lười biếng; họ đã không công bố số phiếu và cũng không cử ai theo dõi cuộc bầu cử. Tuy nhiên tôi không đổ lỗi cho những người Dân chủ về việc này, mà lên án những người theo Đảng Cộng hoà. Chỉ có một điều hạn chế là làm thế nào có thể tỏ ra ngờ nghệch và giả tạo để chúng ta có thể thoát khỏi nơi đây". Lodge quay sang Porter và hỏi: "Điều đó có thoả mãn với câu hỏi của ngài không?"
Porter có vẻ hơi sửng sốt, nói: "Tôi chỉ nghĩ tướng Lansdale nên giữ quan hệ gần gũi với tướng Thắng trong vấn đề bầu cử".
Lodge đáp lại:"Đúng thế, tôi muốn tướng Lansdale giữ mối quan hệ gần gũi với Thắng về vấn đề bầu cử và cũng muốn ông ta giữ mối quan hệ gần gũi với Thắng cả về vấn đề bình định nữa, điều mà tôi nghĩ là quan trọng hơn nhiều". Sau đó, ông ta tuyên bố: "Hãy nói với giới báo chí rằng họ không nên áp dụng các chuẩn mực cao hơn tại Việt Nam so với chuẩn mực (về bầu cử - ND) họ thực hiện tại Mỹ". Nhưng trong một bức điện trả lời về mối quan tâm của Bộ Ngoại giao cùng sáng hôm đó, ngài Đại sứ đã nói hơi khác một chút: "Các bước đầu tiên của chúng ta ở Sài Gòn và Washington là phải làm rõ cho báo chí và Quốc hội biết rằng không nên phán xét Việt Nam theo các chuẩn mực của Mỹ".
Báo cáo của tôi đề cập tới sự ủng hộ, chúng tôi có thể trông chờ từ Lodge cho những nguyện vọng hiện tại của mình. Nhưng Lansdale đã nhìn ra một cách có thể làm thay đổi thái độ của ngài Đại sứ. Ngay sau việc này chính Nixon đã ghé qua Sài Gòn trong chuyện thăm tới Viễn Đông. Ông ta ở với Lodge và có kế hoạch thăm đoàn chúng tôi vào một buổi chiều. Nixon ca ngợi Lansdale, người mà ông ta đã biết từ những ngày làm phó Tổng thống những năm 50. Nếu chúng ta có thể thuyết phục để Nixon nhận thấy tầm quan trọng của các cuộc bầu cử tự do trong bối cảnh này, Lansdale hy vọng điều đó sẽ ảnh hưởng lớn tới người đàn ông đã cùng chung với ông ta lá phiếu ứng cử viên phó Tổng thống năm 1960.
Thời khắc khai mạc chuyện thăm đó thường đeo đẳng tôi hơn cả thập kỷ sau, trong suốt 3 cuộc bầu cử ở miền Nam Việt Nam và 2 cuộc bầu cử ở Mỹ: Nixon bước lên căn phòng lớn ở tầng hai trong ngôi biệt thự của Lansdale, nơi các thành viên trong đoàn tập trung thành hình vòng cung để chào đón ông.
Trước đây, tôi chưa hề nhìn thấy ông ta và cũng không bao giờ gặp lại. Ông ta trong bộ trang phục nhầu nhĩ sau một chuyến đi dài. Nhưng trong cuộc nói chuyện dài sau đó, ông rất nhanh nhẹn và lưu loát. Ông đi vòng quanh bắt tay từng người chúng tôi. Sau đó ông gặp Lansdale, đang đứng trước 2 chiếc ghế bành đặt cạnh nhau, và nói: "Này Lansdale, nhiệm vụ của anh là gì?"
Bắt đầu ngay công việc, Lansdale nói: "Thưa ngài Phó Tổng thống, chúng tôi muốn giúp tướng Thắng làm cho cuộc bầu cử lần này trở nên trung thực nhất so với các cuộc bầu cử từng được tổ chức tại Việt Nam".
"Chắc chắn rồi, trung thực, trung thực, đúng là như thế" - Nixon ngồi xuống cái ghế cạnh Lansdale - "Với điều kiện anh phải giành thắng lợi! " Bằng lời nói cuối cùng ông đã thực hiện luôn 3 cử chỉ: nháy mắt, hất khuỷu tay mạnh vào cánh tay Lansdale và vỗ nhẹ vào đầu gối mình. Các đồng nghiệp của tôi như va vào đá.
Chương 08
Các chuyến đi cùng Vann Dịch giả: Tĩnh Hà - Kiều Oanh
Nguồn: VNThuQuan
Thu gọn nội dung
Trước khi tới Sài Gòn, tôi lên một danh sách tên những người tôi sẽ gặp để hỏi chuyện. Trong vòng 1 hoặc 2 tuần sau khi đến đó, tôi đã gặp tất cả mọi người và bắt đầu một quá trình học hỏi từng người, điều không bao giờ thừa với tôi trong thời gian ở Việt Nam. Họ có ý muốn chia sẻ một quan điểm rất chung - có vẻ hài hoà với quan điểm của Lansdale - dường như các quan điểm đó nhanh chóng làm cho tôi thêm tin tưởng trong các chuyến đi và các chuyển quan sát độc lập. Những người này còn lâu mới có thể giải quyết được các vấn đề khác biệt. Không như người Mỹ khác, họ hầu như nói được tiếng Việt Nam, và họ có những người bạn Việt Nam rất thân. Họ trở nên yêu mến đất nước và con người Việt Nam, họ muốn tin và đã tin rằng sự có mặt của chúng ta ở đó là rất có ích cho bản thân họ. Tôi bắt đầu nghĩ về họ như - những "gã tốt bụng". Trong bức thư viết cho những người bạn tôi đã trích một đoạn miêu tả những đặc nng và các vấn đề chung mà họ đã có ý.
Trong vòng một tuần, tôi biết nhiều người Mỹ, những người có "dính líu" vào Việt Nam. Đó là những người cuồng tín về chính trị, những người hoạt động chính trị không theo khuôn mẫu nào, những tay chơi tự do, những người nói thành thạo tiếng Việt Nam, từng ở Việt Nam lâu, đã từng ra đi hoặc đã quay trở lại, hoặc đã tìm được một nơi cho riêng họ, đều ở lại Việt Nam. Họ hầu như không có lòng tin hoặc hết sức dè dặt với các tổ chức của họ vì họ cẩn thận, quá ngạo mạn và có thái độ coi thường đa số những người Mỹ không có gì dính líu tới và không có nhiều tham vọng ở Việt Nam, những người mong muốn có những chức vụ cao (và những người không nói được tiếng Việt Nam, không biết gì về những người nông dân và không có người Việt Nam thân quen nào). Càng ngày tôi càng nghi ngờ rằng những người Mỹ này đều rất quan trọng: rằng chúng ta đơn giản không thể giành chiến thắng nếu không có họ.
Người đứng đầu trong danh sách đó là John Paul Vann.
David Halberstam đã kể với tôi về ông ta ngay trước khi tôi rời Washington và tôi đã đọc về ông ta trong cuốn sách của David có tên " The Making of a Quagmire (72). Halberstam, cũng như các nhà báo khác mà tôi có dịp gặp gỡ, đánh giá cao tính trung thực, ngay thẳng và can đảm của Vann trong các năm 1962-1963, khi ông là một trung tá trong quân đội, cố vấn cao cấp cho Sư đoàn 7 Quân đội Việt Nam cộng hoà ở vùng châu thổ. Hiện tại ông đã nghỉ hưu, ông quay trở lại Việt Nam làm cố vấn dân sự cho Cơ quan Phát triển quốc tế Mỹ (USAID), nơi rất dễ kích thích tính ngay thẳng nổi tiếng của ông, nơi đã giữ ông trong 10 tháng làm đại diện ở Hậu Nghĩa, một tỉnh nhỏ bé, bụi bặm và hoàn toàn không an toàn ở phía tây Sài Gòn, có vai trò chủ yếu như một tuyến đường cao tốc cho Việt Cộng di chuyển ra khỏi vùng đồng bằng lân cận.
Sau một cú điện thoại Vann tới thăm tôi tại căn nhà ở Sài Gòn, trong một toà nhà cao, có lắp các máy điều hoà nhiệt độ, cùng với các quan chức Mỹ. Để đảm bảo an toàn, có một lính bảo vệ ở cửa ra vào và một chiếc bàn để các khách tới thăm ký tên vào đó. Điều đầu tiên Vann nói với tôi là: "Anh phải ra khỏi đây phải có khả năng nói chuyện với tất cả những loại người Việt Nam vì họ sẽ không vào đây, qua chiếc bàn đó". Chúng tôi nói chuyện trong vài giờ về chương trình của chúng tôi ở Việt Nam và lý do tại sao chúng không được thực hiện, điều gì có thể được thực hiện và những triển vọng của chúng tôi là gì. Tôi sẽ nêu một câu hỏi và câu trả lời, sẽ tới chính xác là một chuỗi các thống kê có liên quan - thực vậy, trái ngược với các thống kê chính thức giả mạo - và các quan điểm thẳng thắn nghe có vẻ am hiểu, đáng tin cậy nhưng chẳng đọng lại điều gì. Sau một năm đọc các điện tín và các bản đánh giá, việc nói chuyện với Vann giống như đang được thở thứ ôxy trong lành. Tôi nêu ra rất nhiều câu hỏi và ghi chép thật nhanh. Vann mời tôi tới thăm Hậu Nghĩa(73) Và tôi đã sắp xếp công việc để đi ngay.
Trưa chủ nhật ngày 17-10-1965, Vann lấy xe đón tôi và đưa tôi tới Bầu Trai, thủ phủ của tỉnh Hậu Nghĩa. Ông ta đang lái chiếc xe trinh sát bọc sắt, một loại xe thông dụng có 4 bánh đang được sử dụng nhiều ở các tỉnh. Đoàn công tác của Mỹ có cả một đội xe như thế và tôi được giao một chiếc. Ba ngày tiếp theo Vann đa tôi đi lần lượt hết 4 huyện của Hậu Nghĩa, thăm các làng mạc, các huyện thị, các nơi ở, làm việc của cố vấn và một số trại tái định cư của dân tị nạn. Chúng tôi đi khắp các con đường trong tỉnh mà không hề bị ngăn chặn.
Gần như không ai trong đại sứ quán dám thường xuyên đi xe hơi một mình ra các vùng ngoại ô của Sài Gòn; mọi người thường đi bằng máy bay lên thẳng hoặc đôi khi trong một đoàn xe có người hộ tống, đặc biệt là một nơi như Hậu Nghĩa. Tôi được biết Vann đã lái xe tới những nơi mà chưa một ai dám tới.
Tuy nhiên ông ta sẽ không làm việc này khi chưa thu thập được các thông tin về những gì đang ở phía trước và phải rất chú ý tới các dấu hiệu nguy hiểm của vùng đất này. Như một đồng nghiệp của ông nói với tôi: "John không hề mạo hiểm, ông ấy sẽ không làm việc đó nếu đã có cảnh báo những con đường đó có thể có Việt Cộng".
Vann và Doug Ramsey, trợ lý của ông, đã giữ một tấm bản đồ cập nhật trong văn phòng để xem tình trạng mới nhất của các đoạn đường, đánh dấn bằng bút chì như "có thể qua - không gặp nguy hiểm"; có thể qua nhưng "hơi nguy hiểm", "vừa phải" hoặc "vô cùng nguy hiểm", hoặc không thể đi qua. Trên các đoạn đường có đánh dấu "mức độ nguy hiểm vừa phải". Trên các đoạn đường "vô cùng nguy hiểm", ông ta lái xe rất nhanh 55 đến 70 dặm một giờ, với một tay đặt trên một khẩu súng AR-15 (súng trường tự động tiền thân của loại súng M-16) hướng ra phía cửa xe, một băng đạn phụ đeo trên vai, lựu đạn quấn quanh thắt lưng. Một trong những nhận xét của Vann là nhìn chung những nguy hiểm trên các con đường không cao như người ta thường nghĩ. Nhưng thói quen của ông ta trong những lúc như thế này, chứng tỏ sự sáng suốt và thận trọng, cho thấy đôi khi những nguy hiểm cũng khá cao. (Khi tôi hỏi, Vann chỉ nói dây chính là nơi làm cho mình phải "thận trọng hơn").
Sáu tuần tiếp theo chúng tôi lái xe tới các thủ phủ tỉnh thuộc Vùng III chiến thuật (11 tỉnh bao gồm cả Sài Gòn), trong đó có một số tỉnh đã hơn một năm nay vẫn chưa tới thăm được vì lý do đường sá. Tôi lắng nghe, theo dõi những điều ông ta nói với tôi và làm theo những chỉ dẫn khi tôi đặt khẩu súng, mà ông ta cho tôi mượn, lên cửa xe để mở, ngón tay đặt lên cò súng, khi ôm khẩu súng vào lòng, có lúc lại đặt lên sàn ô tô và kéo cửa xuống để tránh bụi.
Dưới đây là những ghi chép của tôi về những đánh giá độ an toàn trên đường đi của Vann (các chi tiết và trích đoạn trong một báo cáo, sau này tôi đã viết cho tướng Landsdale):
"Các con đường nhìn chung đã được dọn sạch mìn vào khoảng 10 hoặc 11 giờ sáng; Việt Cộng hoặc các đơn vị dọn đường của lực lượng dân vệ địa phương đã phát hiện ra mìn". Nhưng lúc 3 giờ chiều ngày hôm đó, một quả mìn nổ đã làm chết 5 dân vệ và làm bị thương 7 người khác trên một đoạn đường chúng tôi đã lái xe qua lúc 11 giờ sáng. Những quả mìn này được điều khiển nổ bằng điện vì thế rất khó cho những Việt Cộng ở cách xa đó hàng trăm mét có thể điều khiển cho nổ chính xác vào một chiếc xe đang chạy nhanh. Việt Cộng muốn chờ đánh cả đoàn xe hơn, để họ có cơ hội tốt nhất phá được một chiếc xe. Một người đưa tin gần đây đã dẫn Vann tới chỗ một dãy 20 viên đạn đại bác 105 ly - của Mỹ sản xuất, được mua hoặc lấy trộm của Quân đội Việt Nam cộng hoà - được điều khiển bằng một dây điện đơn. Một ngày nào đó họ có thể thực hiện theo cách đó để làm nổ một chiếc xe đang chạy nhanh - giống như Ramsey hoặc tôi - là đánh mìn ngay trước mũi xe của chúng tôi. Ông sẽ an toàn nhất trong một chiếc xe được bỏ mui khi lái thật nhanh vào các thời điểm không cố định và vào ban ngày".
Khi chúng tôi lái xe ra khỏi Sài Gòn, Vann cố tình tránh đi cùng một đoàn xe có hộ tống viên tỉnh trưởng. Nhưng trên đường trở về hôm thứ ba, ông ta đã phải miễn cưỡng đồng ý với lời đề nghị của viên tỉnh trưởng muốn chúng tôi ngồi với ông ta trong chiếc xe hơi của ông ấy. Vann nói với tôi: "Chúng ta rất có thể vì sự ngu xuẩn của mình mà bị nổ tung trong đoàn hộ tống này hơn là trong chiếc xe trinh sát của tôi ".
Chúng tôi tới một pháo đài nhỏ phía sau hàng rào thép gai và một đường hào bao quanh, một tiền đồn của Lực lượng phòng vệ dân sự (PFs), được trang bị và huấn luyện nhẹ đang luyện tập theo các tiểu đội và trung đội để bảo đảm an toàn ở cấp làng xã; một làng bao gồm vài xóm nhỏ. Tiền đồn này có một boong-ke dược đắp bằng các bao cát và một tháp canh các PFs nằm trên đỉnh chòi quan sát vẫy chúng tôi khi chúng tôi lái xe đến. Vann nói: "Tiền đồn của PFs này rất tiện lợi cho Việt Cộng". "Làm sao ông ta biết điều đó?". "Nhiều tháng nay không hề có báo cáo nào về việc đụng độ với Việt Cộng; không có thương vong, không bị tấn công. Đấy, anh có thấy đống đổ vỡ này ngay bên cạnh tiền đồn đó không?" Chúng tôi dừng lại, và Vann chỉ cho tôi sơ đồ của một toà nhà, chỉ còn một phần khung và mấy tấm lợp mái, trên cùng một bãi đất cạnh tiền đồn của PFs. Nó được bao quanh bằng dây thép gai kiểu mới. Dây thép gai đã được cắt thành từng đoạn và cắm xuống đất. "Đó là một trung tâm huấn luyện PFs mà chúng ta đang cố gắng xây dựng. Việt Cộng đã phá huỷ nó tới 5 lần. Lần gần nhất cách đây 3 đêm. Họ dỡ các tấm ván và mái lợp xuống, cắt dây thép gai. Chính xác là 117 bước chân sẽ tới tháp canh ở đằng kia. Nhưng các PFs không hề nghe thấy gì, không nhìn thấy gì, cũng không có hành động gì". Một số công nhân nằm gần đó vẫn đang ngủ. "Đó là những công nhân xây dựng, có thể một số người đã giúp Việt Cộng phá dỡ nó".
Có thể các PFs không được cảnh báo, vẫn đang ngủ? "Hừm, không. Người dân nói với chúng ta điều gì đã xảy ra. Trong khi các công nhân Việt Cộng ở ngoài đó, phá huỷ khu nhà và gây ra cảnh ồn ào, họ còn hướng về phía tháp canh này la hét: "Chúng tao là anh em của chúng mày. Tại sao chúng mày đi làm việc cho bọn Mỹ và những kẻ phản bội ở Sài Gòn?" Và hầu hết những lần xảy ra các vụ việc này, viên chỉ huy của PFs hoặc xóm trưởng đều đã trực tiếp nói chuyện với người đại diện của Việt Cộng".
Hai ngày sau đó, trên đường trở về Sài Gòn, chúng tôi lái xe qua tháp canh này, các tấm lợp mái cuối cùng được di chuyển khỏi trung tâm huấn luyện và đám dây thép gai còn bị rối tung thêm.
Ngày qua ngày chúng tôi lái xe qua các vùng đất, nơi đường sá vừa được đào thành hào sau đó lại lấp đi, hoặc nơi có một bức tường xây chắn nằm ngang đường vì thế chúng tôi phải lái xe đi vòng, hoặc nơi có một hố mìn lớn đã được lấp đầy. Trong mọi trường hợp, ở đó đều có một tiền đồn PFs đóng cách xa khoảng 50 đến 100 mét. Vann giải thích, ở đây không có sự trùng hợp.
Việt Cộng cố tình cắt đứt và đánh mìn con đường - bằng lao động chân tay, cuốc xẻng mà có thể nghe thấy tiếng động đó trong vòng nửa dặm - ngay trong tầm nhìn và tầm nghe của binh lính quân đội Việt Nam cộng hoà, của các đồn PFs và thậm chí của các lực lượng địa phương quân ở các thị trấn huyện. Đó là một bài học rõ ràng cho dân làng về việc ai là người kiểm soát địa bàn vào ban đêm và sự bảo vệ của Mặt trận dân tộc giải phóng lớn như thế nào - nếu họ muốn bất kỳ điều gì - họ có thể tin tưởng vào các lực lượng của chính phủ Việt Nam cộng hoà.
Một trong các cách mà tôi học được để đánh giá tình trạng an toàn dọc trên các con đường trong mấy ngày đi cùng Vann là theo dõi tình trạng của dây thép gai gần các tiền đồn hoặc dọc theo đường đi. Nó có bị cắt không, nếu có thì bị cắt lâu chưa? Khi đến gần một bốt Vann dừng lại chỉ cho tôi xem một số đầu dây thép gai bị cắt cách không xa một bốt khác lắm.
Thép gai đã cũ, nhưng vết cắt vẫn sáng bóng, không bị gỉ. "Có thể mới bị cắt đêm hôm trước hoặc cách đây 1, 2 ngày. Và nhìn xem họ đã cắt chúng thế nào. Họ không phá thành lỗ để chui qua qua hàng rào mà cắt tất cả các sợi theo chiều dọc. Họ đang gửi đi một lời cảnh báo".
Vùng đất này khá bằng phẳng, nên nếu muốn, người ta có thể phát hiện ra các du kích Việt Cộng địa phương mà không cần phải đi xa lắm. Các con đường bị ngăn chặn, đánh mìn hoặc phục kích trên cùng các vị trí ngày này qua ngày khác. Cố vấn tình báo Mỹ của MACV ở Bầu Trai nói với tôi: "Nếu tôi muốn gặp quân du kích, tôi phải đợi trong đường hào cạnh cầu Sui Sau vào các đêm". Ông ta chỉ vào chiếc cầu trên bản đồ, chiếc cầu này theo tiếng địa phương gọi là Sui Cide, ở trên đoạn đường cách chiếc cầu này 1,25 dặm, đã có 18 người bị giết trong tháng trước. Ngày hôm qua, khi chúng tôi đang lái xe trên một quãng đường với tốc độ 70 dặm một giờ thì bị chặn lại vì một số xe đang bị sa lầy nơi đoạn đường bị Việt Cộng phá hoại hai ngày trước đó và đã được sửa lại một cách cẩu thả. Chúng tôi dùng dây kéo trên xe kéo được một xe bị sa lầy lên, sau đó chính chúng tôi lại bị kẹt ở đó và lại phải nhờ các xe khác mới kéo lên. Trong lúc đó, có 5 người đến nói với chúng tôi bằng các thứ tiếng và ký hiệu khác nhau "nhanh chóng rời khỏi đây" vì Việt Cộng có mặt ở cả hai bên đường. Chỉ có khoảng 45 phút trước khi chúng tôi có thể rời đi". Đó là lần duy nhất trong 2 năm tôi chứng kiến John Vann nổi cáu.
Ba tháng sau, gần chiếc cầu đó, Doug Ramsey, trợ lý của Vann, bị phục kích và bị bắt; nếu Doug tự lái xe thì Vann cảm thấy rất an tâm, Doug sẽ có thể vượt qua đám phục kích, nhưng tay lái xe người Việt Nam của anh ta lại lái rất chậm chạp và dừng lại ngay trước họng súng. Người lái xe được thả về nhưng Ramsey trở thành một tù nhân của Việt Cộng trong hơn 7 năm. (Phần lớn thời gian đó anh ta bị nhốt trong một cũi làm bằng tre, mỗi chiều khoảng 3 tới 4 feet trong khi Ramsey cao hơn 6 feet - bị phơi dưới nắng, mưa, trong khu rừng phía biên giới Campuchia).
Chúng tôi lái xe tới xóm Tân Hoa, giờ là trung tâm của làng Hiệp Hoà, vì Hiệp Hoà đã trở nên quá mất an toàn. Trên bản đồ, xã này thuộc khu vực bình định, được tô màu đen vì ở dưới mức an toàn, ban ngày trong xã có cán bộ. Nhưng tất cả những người này, gồm cả xã trưởng phải tới Đông Hoà vào các đêm, để đảm bảo an ninh cho nhà máy đường. Chúng tôi lái xe chầm chậm dọc theo một con kênh tới đoạn cuối cùng rồi lại quay trở lại.
Vann nói: "Những người dân ở đây có vẻ khá ngạc nhiên khi nhìn thấy chúng ta. Họ không thấy một ai có quan hệ với Chính quyền Việt Nam cộng hoà lại xuống con đường này để đi dạo trong một thời gian dài". Trông họ rất ngạc nhiên. Nhưng khi tôi vẫy tay, họ mỉm cười và vẫy tay lại. Có lúc chúng tôi đi qua một đám đông chừng hơn một chục cậu con trai mặc bộ đồ đen ở vào đầu lứa tuổi 20, tuổi quân dịch, nhưng không tham gia trong quân đội "của chúng ta". Vann nói, "Không còn nghi ngờ gì, anh đang nhìn thấy một tiểu đội Việt Cộng", vì thế tôi đã chụp một bức ảnh. Họ đứng thành hàng thẳng và mỉm cười. Vann lẩm bẩm, "Thực ra trông họ không có chút gì là người của chính phủ Việt Nam cộng hoà cả".
Quay lại khu chợ, bị hai khối người vây kín lấy, tôi cố gắng ra khỏi xe và chụp thêm mấy bức ảnh cho tới khi Vann bấm còi.
Vann nói: "Phải ra khỏi đây, đám người bắt đầu tản ra". Lúc này mới có một khoảng trống quanh chiếc xe của chúng tôi. "Chúng tôi được an toàn trong chốc lát vì họ không chờ đợi việc thấy chúng tôi và phải mất ít phút để họ có phản ứng nào đó. Nhưng cuối cùng, một trong số những người này quay lại chỗ chúng tôi và nghĩ về việc nhận được 20.000 đồng, giải thưởng mà Việt Cộng đưa ra cho người nào giết được một người Mỹ".
Có một con đường nhưng chúng tôi không đi vào. Đến ngã ba, Vann chỉ sang bên phải và nói: "Nếu anh muốn gặp Việt Cộng chắc chắn tới 100%, cả ngày hoặc đêm, chỉ cần đi vào phía hàng cây kia, cách độ gần 400m. Một số nhà báo người Ba Lan muốn gặp Việt Cộng, họ đi vào đó và đã gặp ngay. Việt Cộng đốt cháy xe Jeep và giữ họ trong 3 ngày. Những nhà báo này đã có được một câu chuyện thật hay".
Dần dần, tôi có được một sự hình dung rõ về những nơi chúng tôi đã đi tới, ở cả các làng xã và vùng nông thôn, đều có những cái biển nhỏ chỉ đường cho tất tả những ai quan tâm, như người hàng xóm thường nói, "Muốn tìm Việt Cộng, rẽ trái - khoảng 10 feet (30m)", "Chiếc cầu không đi được vì bị đặt mìn, tối nay và tất cả các đêm", "ở đây không hoan nghênh GVN" hoặc "Các phương tiện giao thông của GVN chỉ được đi qua con đường này từ 7h sáng đến 6h tối, các giờ khác chỉ Việt Cộng được qua" (giống như các đường phố ở Washington, D.C, có đường một chiều theo các hướng đối diện vào các giờ cao điểm buổi sáng và buổi tối).
Tại sao lại có tình hình này, ở một tỉnh kề cận với Sài Gòn và có rất nhiều các đơn vị của Nam Việt Nam hoạt động bên trong, là điều tôi mới chỉ được biết vào mùa thu năm 1965. Nhưng các câu trả lời tôi nghe được, từ các cuộc tiếp xúc mà tôi may mắn được có mặt, cứ lặp đi lặp lại ở khắp Việt Nam, cho tới khi tôi rời Việt Nam vào giữa năm 1967. Một trong những bài học sớm nhất này, nhìn bề ngoài, có vẻ giống như một hiện tượng quân sự thuần tuý (mặc dù mọi việc khác trong cuộc xung đột này mà tôi được biết sau đó, đều có nguồn gốc từ các vấn đề chính trị). Có một nghịch lý là trong một tỉnh, nơi có rất nhiều Việt Cộng, nhưng dường như các đơn vị của GVN rất khó phát hiện và đánh nhau với họ.
Giải thích ban đầu cho nghịch lý này, các cố vấn Mỹ ở Hậu Nghĩa nói với tôi (và sau này chính tôi cũng đã tự khám phá ra), là vì những báo cáo về các cuộc hành quân đều sai sự thật. Dân vệ địa phương không di chuyển khỏi các tiền đồn của họ vào ban đêm. Tương tự như thế, với các lực lượng Địa phương quân và Sư đoàn 25 ở Hậu Nghĩa (cũng như ở khắp Việt Nam, mà tôi sớm biết được); thì hầu hết các hoạt động nhỏ lẻ do Quân đội Việt Nam cộng hoà (ARVN) báo cáo và phần lớn các hoạt động vào ban đêm được viện dẫn đều là bịa đặt. Các cố vấn Mỹ có biết việc này và vì các lý do khác nhau nên đã không báo cáo lên trên. Thứ hai, khi các đơn vị, kể cả đơn vị nhỏ và các cuộc hành quân mức độ lớn tổ chức đánh ra bên ngoài thì đó phải là những nơi được cho là Việt Cộng không có mặt; đó là mục đích mà tin tức tình báo muốn nói tới và tin tức tình báo cũng đủ giỏi để đảm bảo việc đó. Thứ ba, các cố vấn Mỹ đã cho tôi biết, các cuộc hành quân qui mô lớn có thể chờ đợi để được thoả hiệp trước về các hoạt động xâm nhập của Việt Cộng từ các sở chỉ huy và các đơn vị yểm trợ và từ việc đảm bảo của các nguồn thông tin liên lạc giấu mặt của ARVN (ví dụ như họ đã để lộ các kế hoạch và sự di chuyển trên đài phát thanh cho những người theo dõi đài phía Việt Cộng). Cuối cùng, các cố vấn của Trung đoàn 49 nói với tôi: "Mọi kế hoạch của trung đoàn gần như đều bị thay đổi bởi sở chỉ huy Sư đoàn 25 và mọi thay đổi như thế - từ thay đổi hướng tiến quân, di chuyển lực lượng chặn đánh, để ngỏ cánh bên sườn - chỉ là nhằm để giảm thiểu cơ hội đụng độ và để cho Việt Cộng một con đường thoát". Các cố vấn nói với tôi rằng họ đã cảnh báo "từng ngày" rằng mỗi khi kế hoạch bị thay đổi, thì sự thành công chỉ là con số không.
Các vấn đề này không phải gần đây mới có. Vào năm 1962-1963, Tổng thống Diệm đã lo ngại rằng các thương vong của Quân đội Việt Nam cộng hoà sẽ gây nguy hiểm cho chỗ dựa mỏng manh của ông ta. Chỉ huy quân sự ở mọi cấp hầu như không dựa vào việc thi tuyển năng lực mà chỉ dựa vào tham nhũng (thăng chức và thuyên chuyển vị trí dựa vào việc hối lộ và tiền hoa hồng, việc cấp vốn cho các tỉnh, tài trợ cho các hoạt động bằng tiền của các quỹ, các nguồn mà Mỹ cung cấp chẳng qua là các hình thức bòn rút khác nhau), và dựa vào lòng trung thành đối với chế độ Sài Gòn. Rõ ràng không hề có sự thay đổi nào dưới sự điều hành của hội đồng tướng lĩnh sau vụ ám sát Diệm. Cũng không có sự thay đổi khi Harkins bị thay bằng Westmoreland, người luôn đặt lòng tin vào các đơn vị của Mỹ được đổ vào đầu năm 1965 và là người hầu như không có một nỗ lực nào để cải tổ chính sách đề bạt thăng chức và các hoạt động của Quân đội Việt Nam cộng hoà.
Tất nhiên, cuối cùng đó là vấn đề của một hệ thống chính trị, một cấu trúc xã hội mà chính phủ Mỹ, vì nhiều lý do khác nhau, đã dựa vào để theo đuổi cuộc chiến tranh và không muốn làm mất tính ổn định của nó.
Ngay sau chuyến đi của tôi tới Hậu Nghĩa, John Vann nói với tôi về một sĩ quan Việt Nam, người có ảnh hưởng lớn tới suy nghĩ của ông, trung tá Trần Ngọc Châu. Vann coi anh ta là người Việt Nam am hiểu nhất về vấn đề đánh bại cuộc nổi dậy của Cộng sản mà ông từng gặp, một phần vì kinh nghiệm trực tiếp của ông ta với vấn đề này. Không giống như đa số các nhà lãnh đạo quân sự được chúng ta ủng hộ ở Việt Nam và đứng về phía người Pháp để chiến đấu, Châu đã phục vụ trong quân đội Việt Minh chống lại người Pháp cho đến năm 1950, lúc đầu là chỉ huy tiểu đoàn, sau là chính trị viên trung đoàn. Châu đã tham gia vào các lực lượng dưới quyền của Hoàng đế Bảo Đại vì anh ta tin rằng người Pháp đang tìm cách giành độc lập cho Việt Nam.
Sau này, anh ta đã trở thành một trong những sĩ quan đầu tiên học trong học viện quân sự ở Việt Nam và vào miền Nam năm 1954 để phục vụ trong quân đội dưới thời Diệm. Hầu hết, gia đình anh ta, gồm các anh em trai, vẫn ở ngoài miền Bắc. Một trong số họ là sĩ quan tình báo của Bắc Việt Nam, cùng cấp bậc với anh ta.
Điều làm Vann đặc biệt ấn tượng là anh ta đã từng là thư ký Hội đồng An ninh quốc gia dưới thời Diệm, sau đó là tỉnh trưởng tỉnh Kiến Hoà đúng vào thời điểm nổi dậy của Phật tử năm 1963.
Anh ta là một người mộ đạo Phật. Tuổi thanh niên của anh ta được nuôi dưỡng để trở thành một tăng ni cùng với Trí Quang, một nhà lãnh đạo phong trào đấu tranh của Phật giáo năm 1963.
Ở Kiến Hoà, Châu những đưa ra nhiều ý kiến cho thấy kinh nghiệm của anh ta với Việt Minh, các biện pháp tranh đua với Việt Cộng và tìm kiếm sự ủng hộ chính trị đối với chính quyền.
Ví dụ, anh ta đã thành lập cái mà anh ta gọi là các đội điều tra trắc nghiệm, đi hết xóm này đến xóm khác, tìm hiểu về những than phiền của người dân địa phương và những dự án họ muốn ủng hộ.
Vann đưa tôi đi gặp Châu ở Kiến Hoà. Bằng tiếng Anh khá thành thạo, Châu làm tôi có ấn tượng mạnh, đặc biệt vì chất dân tộc chủ nghĩa rõ ràng trong anh ta cũng như sự tôn trọng nhiều mặt trong các hoạt động của phong trào cộng sản. Đặc biệt, anh ta chỉ ra sự gần gũi và sự quan tâm tới phúc lợi của Cộng sản đối với người dân địa phương. Vì những phẩm chất này mà anh ta cho rằng chính quyền phải học hỏi nhiều từ những người Cộng sản. Vào đúng lúc đó, sự kỳ thị đối với đức tin Phật giáo của anh ta của những người Cộng sản đã làm anh ta xa rời những người Cộng sản, và anh ta vẫn cho rằng chính quyền miền Nam Việt Nam - với sự viện trợ của Mỹ - hoàn toàn có thể đem lại cho người dân của anh ta một sự lựa chọn tốt hơn, tự do hơn và tôn trọng tôn giáo và truyền thống văn hoá của người Việt Nam hơn.
Châu là một chiến sĩ dũng cảm và cũng là người trí thức. Anh ta được cả Việt Minh và Diệm tặng thưởng huân huy chương vì sự dũng cảm trong chiến đấu. Rõ ràng là anh ta thấy được sự ưu việt của GVN trên nhiều lĩnh vực và sự cải tiến đó là cần thiết, và mặc dù anh ta tôn trọng dũng khí, kỷ luật và lòng yêu nước của những người cộng sản, nhưng anh ta vẫn cho rằng cần phải chiến đấu chống lại họ và nếu có thể phải ngăn chặn họ thống trị Việt Nam. Giống như những người khác đã biết anh ta, tôi thấy sự khẳng khái của anh ta đã củng cố niềm tin của tôi lúc đó tới mức mà tôi cho rằng chúng ta có mặt ở Việt Nam không đơn giản chỉ để thúc đẩy lợi ích riêng của chúng ta mà còn đem lại nhiều lợi ích cho người Việt Nam.
Anh ta thực sự là một người Việt Nam chín chắn, dũng cảm và tận tuỵ, và là người thấy vui mừng khi có sự can thiệp của Mỹ.
Tôi từng biết, một trong những lý do chính ngăn cản tiến trình phát triển của cuộc chiến tranh là sự yếu kém toàn diện của giới lãnh đạo quân đội miền Nam Việt Nam. Hầu hết các sĩ quan đều mua địa vị hoặc có được địa vị nhờ vào thói gia đình trị. Vấn đề không phải là thiếu nguồn sĩ quan giỏi mà là không tiến cử những người có phẩm chất lãnh đạo tốt luôn rất dồi dào. Các sĩ quan phải là những người giàu có, có quá trình đào tạo cơ bản; thuộc thành phần có ruộng đất, điều đó có nghĩa là họ có ít sự đồng cảm và kinh nghiệm đối với các binh lính. Người Pháp ủng hộ những người theo Thiên Chúa giáo, đó là một truyền thống mà Diệm và những người kế tiếp ông ta tiếp tục ủng hộ. Châu là một trong hai sĩ quan duy nhất có cùng cấp bậc hoặc có cấp bậc cao hơn trong quân đội có nhiều kinh nghiệm quý giá về Việt Minh.
Kinh nghiệm về Việt Minh đó, cũng như vốn kiến thức của anh ta về Phật giáo, đã làm cho người ta hoàn toàn không thể tin rằng anh ta sẽ lên đến cấp tướng, mặc dù anh ta rất có khả năng.
John Vann và Doug Ramsey tin rằng "vấn đề chính" ở vùng nông thôn Việt Nam là "các nhà lãnh đạo chính phủ, các thành viên nội các, các quan chức cấp tỉnh, cấp huyện hiện nay không xuất thân từ nông dân, không có cùng suy nghĩ, không biết nhiều về nông thôn hoặc không đáp ứng được các nguyện vọng của người nông dân". Trên tất cả các mặt, họ đều có sự khác biệt sâu sắc với các quan chức của Mặt trận dân tộc giải phóng. Đó là khía cạnh khác của "vấn đề".
Đến cuối tháng mười, Vann được đề bạt làm cố vấn các vấn đề dân sự cho viên tướng tư lệnh các lực lượng Mỹ trên toàn Vùng III chiến thuật. Ông ta quyết định "tìm những người làm được việc trong khu vực theo cái cách mà ông ta từng thực hiện ở Hậu Nghĩa. Vann đặt ra một lịch trình cho các chuyến đi cuối tuần, tới thủ phủ các tỉnh và mời tôi đi cùng. Cứ đến mỗi cuối tuần công việc học hỏi của tôi lại tiếp tục. Luôn có những điều mới lạ để học hỏi ở mỗi tỉnh, mỗi huyện chúng tôi, mặc dù thực tế là chỉ quan sát và nghe đi nghe lại một vấn đề. Tôi chưa bao giờ ngừng học hỏi từ John. Chúng tôi có nhiều thời gian để nói trong những chuyến đi như vậy. Đa phần Vann trả lời những câu hỏi của tôi về Việt Nam, và chúng tôi cũng nói với nhau nhiều về cuộc sống của mình.
Suy nghĩ độc đáo của Vann đối với việc chèo lái tình hình thực ra cũng có cơ sở của nó. Ông ta tin chắc rằng ảnh hưởng một cách rõ ràng hơn của người Mỹ đối với chính quyền miền Nam Việt Nam có thể tạo ra sự thay đổi lớn về tình hình. Nhưng biết được những gì cần phải làm đòi hỏi phải có sự am hiểu sự tình ở cấp làng, xã mà không ai có thể có được điều đó nếu chỉ ngồi trên tỉnh, để quan sát hoặc chỉ nhìn xuống từ trên máy bay trực thăng. Cách đó không chỉ làm cho bạn mất hiệu quả quan sát vì phải bay đủ cao để tránh được các tay súng bắn tỉa, nhưng quan trọng hơn, là bạn khó có thể tới thăm được nhiều nơi trong vùng. Lại đúng vào lúc không có nhiều các chuyến bay trực thăng như thế.
Các quan chức và một số các cố vấn dựa chỉ chủ yếu vào các bản báo cáo từ các kênh chính thức. Điều đó có nghĩa là bạn sống trong sự thờ ơ, thường có sự lạc quan thái quá, so với những gì bạn học được từ các cuộc trò chuyện, mặt đối mặt với các đại diện chính quyền ở cấp thấp nhất hoặc với những dân làng ngay tại chỗ. Sẵn sàng đi bằng xe ô tô đã tạo ra cho bạn khả năng nắm bắt tình hình một cách thường xuyên hơn nhiều và có thể tới được nhiều nơi tưởng chừng không thể đến được. Hơn nữa, bạn có thể chứng kiến những sự việc xảy ra trên đường đi mà không có cách gì khác là buộc phải tham gia vào.
Tôi thường xuyên được nghe Vann nhắc nhở những người Mỹ khác tham gia chương trình bình định về tầm quan trọng của việc phải tự mình tìm hiểu tình hình và các vấn đề ở các khu vực họ phụ trách. Ông ta khuyên họ không nên chờ đợi các đoàn xe có hộ tống hoặc trực thăng mà phải tự lái xe đi vào các làng để xem điều gì đang diễn ra ở đó. Đó là một sự mạo hiểm. Không một ai trong chúng tôi nghĩ rằng bạn sẽ khuyên người khác thực hiện các hành động mạo hiểm mà bạn cho rằng họ phải thực hiện trừ phi bạn có cảm giác đó là sự mạo hiểm của chính bạn; chúng tôi đã làm cái điều mà Vann (và sau này là tôi) đề xướng.
Đối với tôi có một lý do (được ngầm hiểu) khác để lái xe đi trên các con đường. Đặc biệt những tháng đầu tiên, với tư cách là một người còn trẻ tuổi, một quan chức dân sự và chưa có kinh nghiệm về Việt Nam, tôi sẽ đỡ bị nguy hiểm hơn nếu tôi đến một tiền đồn ở khá xa bằng trực thăng, chứ không phải chui ra khỏi một chiếc xe bụi bặm cùng với Vann. Sự có mặt của Vann, cùng với kiến thức về quân sự và danh tiếng của ông ta ở Việt Nam, đã giúp tôi chống lại những ấn tượng ban đầu không hay rằng tôi là một kẻ non nớt hoặc đơn giản là kẻ hữu dũng vô mưu khi đi ô tô đến đó. Các thiếu tá và đại tá mà chúng tôi đến thăm đều thừa nhận rằng Vann biết những gì ông ta đang làm; ông ta cho rằng các chuyến đi thị sát là rất quan trọng và những mạo hiểm trong chuyến đi là thật đáng giá. Tất cả những viên sỹ quan đều rất có ấn tượng về Vann.
Các tỉnh chúng tôi đã tới trong những tuần đầu tiên là các tỉnh gần Sài Gòn nhất. John đã hoãn đến hai tỉnh ở xa hơn đến tận cuối chuyến đi. Ông ta không chắc lắm về những gì chúng tôi sẽ thấy được trong chuyến đi áp chót đến Hàm Tân, thị xã của tỉnh Bình Tuy, nằm ở phía Bắc Sài Gòn, trên bờ biển. Chúng tôi sẽ không thể trực tiếp tới đó, không thể dễ dàng đi thẳng đến đó, và còn có một khu căn cứ của Việt Cộng nằm giữa Hàm Tân và Sài Gòn. Chúng tôi sẽ phải đi đường vòng, tổng cộng khoảng 140 dặm, chủ yếu qua rừng rậm. Trước tiên, chúng tôi lái xe tới Xuân Lộc, cách Sài Gòn 60 dặm về phía Đông Bắc, nói chuyện với các cố vấn ở đó, ăn trưa, sau đó đi về phía Đông 80 dặm thì đến được Hàm Tân. Chúng tôi sẽ nghỉ đêm ở đó và quay trở về vào chủ nhật vẫn theo đường cũ. Vann đã nghiên cứu rất kỹ tuyến đường này và cho rằng chuyến đi này sẽ thực hiện được.
Nhưng rất khó có thể nói trước điều gì vì gần một năm nay chưa có ai lái xe từ Sài Gòn đi Hàm Tân theo tuyến đường này.
Cái đêm trước khi chúng tôi rời Sài Gòn, tôi đã nói về chuyến đi này với một phóng viên chuyện viết về lĩnh vực chính trị dưới quyền của Phil Habib ở đại sứ quán, một người bạn của tôi, người mà tôi sẽ gọi là Victor. Anh ta là một sĩ quan trẻ của Cục đối ngoại, nói được tiếng Việt, rất thông minh và am hiểu về Việt Nam. Habib đã giữ anh ta ở lại Sài Gòn làm công việc phân tích các vấn đề chính trị đã khá lâu kể từ sau khi anh ta đi thăm mọi nơi ở Việt Nam bằng ô tô, chứ không phải bằng trực thăng hoặc máy bay. Khi biết chúng tôi sẽ đi ô tô, anh ta tỏ ra nhiệt tình muốn đi cùng chúng tôi để nắm bắt được tình hình an ninh trên bộ. Vann rất vui vì có một người làm về lĩnh vực chính trị đi cùng.
Chúng tôi phải rời Sài Gòn từ sáng sớm thứ bảy vì muốn tới Hàm Tân trước khi trời tối. Chúng tôi đón Victor và đi qua nhiều đường phố đông đúc ở nội thành Sài Gòn và ở cả ngoại ô. Trên đường cao tốc tới Biên Hoà, thấy có nhiều xe tải hạng nặng ra vào căn cứ lớn của Mỹ và cả đường băng ở đó. Khi chúng tôi rẽ về phía đông bắc sau khi qua Biên Hoà, thì các phương tiện giao thông đã giảm bớt đi nhiều. Chẳng bao lâu sau chỉ còn duy nhất chiếc xe trinh sát của chúng tôi trên đường. Chúng tôi chạy qua những cánh đồng lúa, nhìn thấy những người phụ nữ nông dân bình dị đội những chiếc nón lá đang lom khom, những cậu bé đang cưỡi trên lưng trâu. Mấy đứa giơ tay vẫy chúng tôi. Victor thấy vui sướng vì lại được ra khỏi Sài Gòn trên con đường này.
Anh ta nói với chúng tôi rằng Habib là người rất thận trọng với những việc ông ta giao cho các sĩ quan chính trị thực hiện, nhất là những việc mạo hiểm. Điều này cũng hạn chế Victor làm những việc anh ta muốn, với tư cách là một phóng viên phụ trách lĩnh vực chính trị ở các tỉnh.
Vann đang lái xe, Victor ngồi ở chiếc ghế dựa nhỏ ngay phía sau Vann. Khi chúng tôi đón anh ta, John đưa cho anh ta một khẩu súng, nhưng anh ta đã từ chối. Hầu như mọi quan chức dân sự ở bên ngoài Sài Gòn, thậm chí ở các tỉnh lỵ, đều có vũ khí trong văn phòng hoặc trên xe và mang chúng bên mình khi họ xuống các vùng nông thôn, mặc dù họ không đem theo chúng vào trong các tỉnh lỵ hoặc các làng nơi họ đặt căn cứ. Nhưng Victor lại không được huấn luyện về quân sự và cũng không có kinh nghiệm về sử dụng các loại vũ khí.
Giờ đây chúng tôi đi đang qua một vùng nông thôn rộng lớn, khá tiêu điều. Không có chiếc xe nào đi cùng hướng với chúng tôi. John đưa ra những nhận xét trên đường đi như thường lệ ông nói chủ yếu cho Victor nghe những điều ông đã bảo tôi lưu ý từ trước: các cột hàng rào có những đoạn thép gai bị cắt cong lên, bên cạnh những tiền đồn của PFs bị cháy hết, các đường băng nham nhở ngang qua một con đường rải nhựa, nơi Việt Cộng đã cho nổ mìn phá con đường và nó đã được làm lại.
Lúc đầu Victor hỏi John rất nhiều câu hỏi và ghi chép nhanh.
Sau đó, anh ta lại im lặng trên suốt một đoạn đường. Cuối cùng anh ta nói: "John, ông nhận xét như thế nào về tình hình an ninh dọc tuyến đường này?"
John nói: "Bình thường, ở mức trung bình".
Victor lại im lặng. Sau đó anh ta nói nhỏ: "John, sự thật là tôi không dự định sẽ làm việc này. Phil sẽ tức giận nếu biết tôi ra ngoài cùng với ông. Các sĩ quan chính trị không được phép ra ngoài trên những con đường này, trong trường hợp chúng ta bị bắt. Tôi nghĩ tốt hơn tôi nên quay lại". Vann nói với anh ta chúng tôi không có thời gian để đưa anh quay lại, hoặc chúng tôi sẽ không thể tới Hàm Tân vào ban ngày. Tuy nhiên, có một căn cứ của Quân đội Việt Nam cộng hoà ở ngay phía trước, chúng tôi có thể để anh ở đó. Đến thứ bảy, chắc chắn sẽ có một đoàn xe hộ tống trở về Sài Gòn và họ sẽ đón anh. Một trung uý của Quân đội Việt Nam cộng hoà ở căn cứ đó đã khẳng định điều này, Victor xuống xe và chúc chúng tôi may mắn trong chuyến đi. Anh ta nói, anh ta mong muốn có thể đi với chúng tôi và thực sự trông chờ vào điều đó, thật là thú vị khi anh ta mong muốn điều đó, nhưng anh ta nên nghĩ kỹ trước khi chúng ta khởi hành.
Một giờ sau, sau khi lái xe qua những đồn điền cao su rộng lớn chúng tôi tới Xuân Lộc. Chúng tôi gặp phải sự phản ứng mạnh mẽ của các cố vấn Mỹ khi lái xe vào khu nhà cố vấn của tỉnh. Vì gần một năm nay, họ chưa hề thấy một chiếc xe nào đi một mình từ Sài Gòn vào đây. Nhưng họ đang chờ đợi chúng tôi vì Victor đã tới đó trước chúng tôi và nói với họ chúng tôi đang trên đường đi. Một chiếc trực thăng đã hạ cánh xuống căn cứ của Quân đội Việt Nam cộng hoà trên đường tới Xuân Lộc và Victor quyết định đi nhờ một chuyến để tới nghe báo cáo của các cố vấn ở đó.
Trong bữa ăn trưa, sau buổi họp ngắn, chúng tôi nhận được rất nhiều câu hỏi về tình hình trên dọc đường đi. Các cố vấn rất quan tâm tới những so sánh của chúng tôi với 9 tỉnh khác mà chúng tôi đã tới khảo sát vài tuần trước đó. Có nhiều cử chỉ lắc đầu huýt sáo khi chúng tôi nói chúng tôi sẽ tới Hàm Tân. Họ thậm chí chưa bao giờ nhìn thấy con đường đó từ trên trực thăng, khi bay trên khu rừng có những tán cây 2 tầng. Họ đưa cho chúng tôi thêm đạn, lựu đạn và tập trung xung quanh chiếc xe để tiễn chúng tôi lên đường. Trước khi chúng tôi đi, Victor gõ nhẹ và mở cửa xe. Anh ta nói, "Để cho vui, tôi sẽ đi cùng các anh". John nói chắc chắn rồi, và Victor trèo lên xe.
Chúng tôi tiếp tục câu chuyện còn bỏ dở từ bữa ăn trưa khi rời Xuân Lộc đi Hàm Tân. Victor là một người bạn đường tốt, rất thông minh và vui tính. Anh ta lại ngồi sau John; tôi ngồi ghế bên phải. Ngay sau khi rời Xuân Lộc, chúng tôi qua một khu rừng rậm. Trời tối sầm lại. Mặc dù hôm đó là một ngày nắng đẹp nhưng mặt trời đã biến mất. Trước đây tôi đã từng được nghe về các khu rừng có những tán cây 2 - 3 tầng, nhưng tôi chưa bao giờ nhìn thấy. Nghĩa là có vài tầng lá tiếp liền nhau, phù hợp với các loại cây có chiều cao khác nhau, mỗi tầng lá đan xen nhau như một cái trần tách biệt. Tôi đã thấy điều mà các cố vấn ở Xuân Lộc nói rằng họ chưa bao giờ nhìn thấy con đường này từ bên trên. Từ "rừng nhiệt đới" được sử dụng rộng rãi ở Việt Nam vì dường như nó gợi cho người ta về tính ưu việt hơn so với cái gọi là rừng hoặc đầm lầy, đây là loại khu rừng cổ tích.
Con đường đi xuyên qua khu rừng khá nhỏ hẹp và hút gió, vì thế chúng tôi không thể nhìn ra xa phía trước trong bóng tối.
Con đường cứ như một đường hầm được đặt xuyên qua rừng cây rậm. Tôi chưa bao giờ nhìn thấy con đường nào như thế. Trong những năm chiến tranh, con đường này không được tu sửa và rừng rậm đã trùm lên nó vì thế nhiều chỗ chỉ đủ rộng để cho một chiếc xe đi qua. Tôi tự hỏi chúng tôi sẽ làm gì nếu gặp một chiếc xe khác đi ngược chiều, chưa kể đến nếu có một trận phục kích.
Một số đoạn đường tôi có cảm giác nếu thọc tay ra ngoài cửa xe vào đám lá cây rối tung, chắc sẽ không thể rút tay lại dược.
Chúng tôi không chỉ bị che kín bằng các bức tường xanh ở hai bên mà thường xuyên nhìn thấy ngay trước mặt cũng có một bức tường cách khoảng gần 50m, ở đoạn gấp khúc của con đường.
Tôi đang nghĩ là chỉ cần một người nấp ở phía sau tán lá, ở một đoạn đường vòng, với khẩu súng tự động là có thể chặn được cả một tiểu đoàn trên con đường một chiều này. Những chiếc trực thăng không thể phát hiện anh ta từ phía trên và đám bộ binh sẽ phải mất nhiều thời gian để đi loanh quanh tìm anh ta, nếu họ muốn thoát ra khỏi con đường này.
Các dây nho và cành cây đang quất mạnh vào hai sườn bên xe, mọi người phải cố đóng chặt cửa để các cành cây khỏi chọc vào bên trong xe. Đi được khoảng 10 phút trên con đường này, Vann, không thể lái xe nhanh được vì có nhiều khúc quanh, đã đặt khẩu M-16 lên cửa sổ, tay trái giữ chặt súng và đặt ngón tay vào cò chỉ lái xe bằng tay phải. Ngồi phía dưới, tôi đã làm theo Vann nhưng về bên phải cửa xe. Tôi phải giữ thật chặt để tránh các cành cây đâm qua cửa sổ vào, kéo ngược nó lại. Tôi mở một trong các ống dựng lựu đạn đem theo, lấy ra hai quả lựu đạn hơi cay và đưa cho John một quả. John đặt nó trên ghế cạnh ông ta, còn tôi để trong lòng.
Đây là một bài luyện tập tôi đã trải qua vài lần trong tháng trước, thường vào lúc John đang lái xe rất nhanh. John đang nói với tôi một cách thực tế về những việc khi lái xe, hy vọng những thận trọng này sẽ không làm những người đi trên xe phải lo sợ.
Victor không nói gì. Nhưng sau khi đi được 20 phút, Victor nhoài người lên phía trước, vỗ vào vai Vann và hỏi, "John, tình hình an ninh trên đoạn đường này thế nào?"
John nói: "Tồi tệ".
Victor không do dự lâu. Anh ta nói, "John, tôi nghĩ tôi phải quay lại". John không nói gì. Rõ ràng chúng tôi không thể quay đầu xe lại được nữa. Nhưng đi được khoảng một trăm mét nữa, con đường đã rộng thêm một chút và có chỗ lùi, ông ta mới có thể quay xe lại được.
Quay trở về Xuân Lộc bằng con đường chúng tôi vừa đi, Vann đặt súng xuống và lái xe bằng hai tay, tăng tốc và vượt qua các đường rẽ nhanh hơn để bù lại thời gian chúng tôi vừa mất. Victor không nói gì khi được quay trở về căn cứ. Chúng tôi vẫy tay tạm biệt và Vann vòng xe và đi ngược lại.
Mặt trời vẫn còn khá cao, cho tới khi chúng tôi không nhìn được thấy nó khi vào lại khu rừng cũ.
John lại có phần chậm đôi chút nhưng vẫn đi nhanh hơn lần đầu, tới khi ông lại đặt chiếc M-16 lên cửa sổ và trở lại lái xe bằng một tay tới tận nơi chúng tôi đã quay đầu lại. Lúc đó John khó có thể nói được gì, tiến lùi liên tục, nhưng mọi sự bất ngờ lúc đó chỉ làm ông ta lắc đầu và cười. Vann nói: "Tôi thực sự không nghĩ anh ta (Victor - ND) sẽ làm như thế lần thứ hai. Tôi cũng không nghĩ anh ta có tác dụng".
Tôi nói: "Lạy chúa, John, tại sao anh phải nói tình trạng an ninh trên con đường này rất tồi?"
Trong một giây, Vann bỏ cả hai tay khỏi vô lăng, mở rộng cánh tay, chỉ vào cây cối đang quấn quýt lấy hai bên hông xe và nói "Tôi có thể nói được gì nào? Hãy cứ nhìn đi?"
Khi chúng tôi tới Hàm Tân, trời vẫn chưa tối nhưng cũng đã muộn. Chúng tôi vào khu nhà của nhóm cố vấn và tự giới thiệu về mình. Một sĩ quan hỏi chúng tôi đến khi nào; vì anh ta không nghe thấy tiếng máy bay trực thăng tới. Chúng tôi nói chúng tôi không đi bằng trực thăng. Lúc đó anh ta nhìn ra ngoài và thấy chiếc xe bám đầy bẩn của chúng tôi. Anh ta phác một cử chỉ tỏ ý nghi ngờ và hỏi "Các anh lái xe tới đây à?" John nói đúng thế, sáng nay chúng tôi đi từ Sài Gòn, qua Xuân Lộc. Các cố vấn khác tập trung xung quanh, nhìn chúng tôi chằm chằm tỏ ý ngạc nhiên mặc dù thực tế là chúng tôi đã đi suốt cả ngày bằng ô tô.
Họ nói gần một năm nay, không ai lái xe trên con đường này.
Một người hỏi: "Con đường đó được mở rồi à?"
John nói: "Đúng thế, hôm nay".
Một cố vấn bộ binh về các vấn đề tác chiến trong rừng hỏi, "Dọc đường đi có nhiều chỗ có thể phục kích tốt không?"
John trả lời: "Hai chỗ, Sài Gòn tới Xuân Lộc và Xuân Lộc tới Hàm Tân".
Sau khi trở về tới Sài Gòn, chúng tôi đã thực hiện chuyến đi cuối cùng. Vũng Tàu, một tỉnh gần Sài Gòn nhất nằm ở ven biển, được người Mỹ cho rằng đó là nơi rất nguy hiểm nếu đến đó bằng đường bộ. Người Việt Nam và người Pháp đã lái xe đến đó suốt, trên một tuyến đường cao tốc khá tốt, mặc dù thỉnh thoảng họ phải dừng lại nộp phí giao thông ở các trạm thu phí của Việt Cộng. Dẫu sao đối với những người Mỹ thì những chuyến đi như thế vẫn chắc chắn được coi là đồng nghĩa với sự chết chóc và bắt bớ.
John nói, từ những thông tin riêng của mình và từ lý do về mặt tâm lý như đã nói trên, ông ta cho rằng điều này đã bị cường điệu hoá. Vũng Tàu là một nơi nằm ngoài Sài Gòn, mọi người đều muốn đến đây vào những ngày nghỉ cuối tuần vì ở đó có một bãi biển rất đẹp. Nhưng bãi đỗ trực thăng thì có hạn. Vì thế người Mỹ cảm thấy có sự phân vân giữa việc lái xe đến đó hay đi xe buýt, giống như người Việt Nam hoặc người Pháp, và sự miễn cưỡng của họ mà họ không muốn tự thừa nhận, là không muốn thực hiện bất cứ sự mạo hiểm nào.
John cho rằng suy nghĩ chung của người Mỹ là sẽ chẳng có gì nguy hiểm khi lái xe tới đó đã phản ánh cách giải quyết của họ đối với cuộc xung đột này mà không cảm thấy hèn nhát. John không muốn thừa nhận rằng Việt Cộng đã làm chủ các tuyến đường đi tới một trong các tỉnh trong địa bàn ông ta quản lý.
Bằng việc lái xe đến đó, ông ta hy vọng có thể làm cho viên tỉnh trưởng thấy xấu hổ phải tham gia tích cực hơn vào các hoạt động an ninh, điều này sẽ gây tiếng vang tốt và giúp cho an ninh của tỉnh được tốt hơn. Nhưng tôi cho rằng lý do lớn nhất của ông ta đi tới các tỉnh bằng xe ô tô là mong muốn được đến thăm mọi nơi trong 11 tỉnh ông ta phụ trách bằng xe ô tô. Trong bất cứ tình huống nào, ông ta cũng không từ bỏ mong muốn này. Như thường lệ, John vẫn lái xe. Ông ta đem theo mấy chiếc sandwich để ăn dọc đường. Trong chuyến đi này, có rất nhiều xe cộ chạy trên đường. Nhưng chỉ sau một giờ, chúng tôi đã gặp một dãy xe con, xe tải, xe buýt bị chặn lại, thành một hàng dài phía trước mặt. Vann quyết định xem có chuyện gì xảy ra. Giữa đường cao tốc và một cái rãnh nhỏ phía bên phải có khoảng đất chỉ vừa đủ chỗ cho ông ta có thể lách ra và lái xe thẳng lên phía trên đầu của dãy xe con đang bị chặn lại. Hoá ra nó dài cũng độ vài dặm. Trời nóng bức, nhiều lái xe và hành khách, gồm cả những người trên xe buýt đổ xuống, đang đứng cạnh xe của họ.
Những chiếc xe này bị chặn lại đã hơn 2 tiếng đồng hồ. Những đứa trẻ nhỏ từ đâu đến đang bán bỏng ngô và các túi đựng các quả dứa. Một số lái xe nói với chúng tôi, phía trước có một trạm kiểm soát quân sự.
Cuối cùng thì chúng tôi cũng lên được phía đầu hàng, một binh sĩ Quân đội Việt Nam cộng hoà đã chặn chúng tôi lại. Một trung uý Quân đội Việt Nam cộng hoà tiến tới từ nơi một trung đội lính đang nằm dài trên cỏ và nói với chúng tôi, bằng tiếng Pháp, chúng tôi không thể đi xa hơn. Đang có khoảng 1.000 Việt Cộng đang vượt qua con đường phía trước mặt. Đó là một sự thông báo gây sốc có quá nhiều Việt Cộng. Tôi chưa từng được nghe là có nhiều Việt Cộng đến như vậy trong một cuộc hành quân. Tôi nghĩ chẳng có gì lạ khi họ nói con đường này không an toàn. Viên trung uý không biết khi nào con đường sẽ được thông. Anh ta rất lịch sự, nhưng quả quyết rằng chúng tôi sẽ phải chờ; chúng tôi không thể đi tiếp lúc này. Đó là sự khẳng định.
Tôi dịch cho John vì ông ta không nói được tiếng Pháp.
John nhìn về phía trung đội lính. Phần lớn binh lính đang nằm nghỉ, một số đang ăn, hoặc đang hút thuốc. Ông ta nheo mắt nhìn lên chiếc máy bay trinh sát đang lượn đi lượn lại một cách chậm chạp ở phía trên coa đường, cách khoảng một dặm về phía trước. Sau đó ông nói: "Chuyện vớ vẩn", và bắt đầu quay xe lại đường cao tốc, ngay trước những chiếc xe khác.
Viên trung uý nhìn một cách ngạc nhiên, sau đó tức giận. Anh ta chạy tới trước xe chúng tôi, hai tay dang ra chỉ về phía trước ra hiệu cho chúng tôi dừng lại. Anh ta nói tiếng Pháp, "Không được! Các ông không thể đi được! Đoạn này bị cấm hoàn toàn". John phẩy tay bảo anh ta tránh ra và lái xe tiến dần về phía trước.
Viên trung uý đứng sang một bên nhưng rút súng lục từ trong bao ra và chĩa vào chúng tôi. Anh ta dang rộng tay ra và nói tiếng Pháp nhanh hơn tới mức tôi không thể hiểu mặc dù tôi có nghe được ngữ điệu. Anh ta quát to bằng tiếng Việt Nam với một số binh lính và họ đã bắt đầu đứng dậy. Tôi hy vọng John dừng lại, nhưng ông ta quay lại nhìn viên trung uý đầy quả quyết khiến cho nòng súng của anh ta phải hướng lên trên - và quay đầu bỏ đi. Khi chúng tôi tăng tốc, tôi quay lại nhìn. Viên trung uý nhìn hai chúng tôi rất tức giận và cảnh báo một cách đầy đe doạ việc chúng tôi đang làm, và điều đó đã làm tôi lo lắng.
John lao xe đi thật nhanh. Chúng tôi có vũ khí trong xe, những John đã không để nó lên cửa sổ. Con đường thẳng tắp và các vùng quê hiện ra ở cả hai bên đường. Không có cây cối, không gì che khuất. Con đường này hoàn toàn đối nghịch với con đường rừng trên đường tới Hàm Tân. Nhưng chúng tôi không nhìn thấy một ai, không có dấu hiệu của Việt Cộng, không có quân đội Việt Nam cộng hoà, cũng không có chiếc xe nào khác. Suốt cả đoạn đường chỉ có mình chúng tôi.
Sau 10 đến 12 phút, tôi hỏi Vann tại sao ông ta chắc chắn rằng viên trung uý đã sai. Vann nói vì ông chẳng cảm thấy sự nguy hiểm nào cả. Điều gì đã làm cho Vann khẳng định như vậy? Vann nói: "Anh có nhìn thấy những binh lính của Quân đội Việt Nam cộng hoà đang nằm trên bãi đất đó không? Họ sẽ không thể có tâm trạng nghỉ ngơi như thế nếu họ thực sự cho rằng có Việt Cộng ở cách một dặm về phía trước. Họ hoàn toàn không thể ở đó nếu có tình hình nguy cấp". Vann cũng không nghe thấy tiếng đạn pháo. Ông ta chỉ lên chiếc máy bay nhỏ đang bay trên đầu chúng tôi suốt dọc con đường và nói: "Hãy nhìn mà xem, nó đang bay thấp và chậm như thế nào. Nó không bị hoả lực dưới mặt đất bắn. Vì thế, không thể có một Việt Cộng nào dọc tuyến đường này và cả phía trước". Tuy nhiên, Vann vẫn lái xe nhanh qua các cánh đồng vắng vẻ. Trong vòng mấy phút, chúng tôi đã đến được chỗ dãy xe ô tô đi ngược chiều với chúng tôi. Nó trông như thể đoàn xe mà chúng tôi vừa bỏ lại phía sau. Có nhiều binh lính của Quân đội Việt Nam cộng hoà trên đầu hàng xe. Trông họ rất hoảng hốt khi nhìn thấy chúng tôi. Khi thấy chúng tôi lái xe qua, tất cả các tài xế đang nằm dưới đường vội vã quay trở về xe và khởi động máy. John nói: "Họ gặp chúng ta, họ nghĩ đường đã thông. Tôi đoán là thế". Chúng tôi không thể nói để cho họ đi vì lính của Quân đội Việt Nam cộng hoà chặn họ lại. Làn đường của chúng tôi rất vắng vẻ, nên đi rất thoải mái trong khi trên các làn đường khác những chiếc xe nối đuôi nhau bị chặn lại dài đến vài dặm.
Khi họ đã ở phía sau chúng tôi, tôi hỏi John: "Ông nghĩ gì về tất cả điều này? Viên trung uý đó hình như thực sự lo sợ về việc cứ lao lên phía trước của chúng ta".
John nói: "Anh ta lo lắng vì nếu chúng ta đi qua được thì, anh ta sẽ không có cớ gì để cho đám lính nằm quanh ở đó. Lẽ ra anh ta phải đi cùng với lính ra xem thực sự đã có chuyện gì xảy ra ở đó".
"Nhưng tại sao họ lại bắt xe cộ dừng lại sau đó? Điều gì đang diễn ra?"
John nói: "Ồ, có thể đã có thông báo một số Việt Cộng, có thể là một tiểu đội, đi qua đoạn đường này nhiều giờ trước đó".
"Anh ta nói là một nghìn cơ mà".
"Một cơ hội lớn để làm quan trọng hoá vấn đề ấy mà".
Như thường lệ, hoá ra John đã biết điều viên trung uý đang làm, mặc dù đã đi qua trạm kiểm soát được mấy phút mà tôi vẫn chưa an tâm lắm. Chúng tôi tới Vũng Tàu rất sớm để thảo luận, ăn tối với nhóm cố vấn và các đại diện của Cơ quan Phát triển quốc tế (AID) ở đó. Sáng hôm sau, John tới thăm tỉnh trưởng và chúc mừng ông ta vì tình hình của tỉnh đã an toàn hơn năm trước nhiều, khi mà chúng tôi không bao giờ nghĩ tới việc có thể lái xe tới đó như chúng tôi vừa làm. Viên tỉnh trưởng lắng nghe những góp ý của John về việc làm như thế nào để tình hình tốt hơn nữa trước khi ra tiễn chúng tôi về Sài Gòn.
Chú thích:
(72) David Halberstam viết về Vann: Halberstam, The Making of a Quagmire, 147-49.
(73) Đây là những chú thích của tôi: Ellsberg, bản ghi nhớ cho cuốn ghi âm: Chuyện thăm tới một tỉnh bất ổn, Hậu Nghĩa, tài liệu chưa xuất bản.
Kinh nghiệm tôi học được qua việc lái xe trên những con đường làng và những quan chức cho tôi đã đem lại kết quả tốt trong một cuộc điều tra tôi được giao nhiệm vụ thực hiện vào mùa xuân năm 1966. Tổng thống Johnson đã yêu cầu đại sứ quan báo cáo thường xuyên về những gì ông ta chính thức gọi là cuộc chiến tranh khác, kém về mặt quân sự, sẽ càng mạnh về mặt chính trị của cuộc xung đột cao hơn lòng trung thành của những người dân vùng nông thôn, khác với cuộc chiến tranh của các đơn vị chiến đấu lớn chống lại các lực lượng Bắc Việt Nam hoặc các đơn vị chủ lực Việt Cộng. Điều này phải bắt đầu bằng một bản báo cáo cho Tổng thống về sự tiến triển được mong đợi,, được thực hiện ở Việt Nam trong chương trình bình định năm 1966. Trên cơ sở của báo cáo trước đây, phó Đại sứ William Porter yêu cầu tôi chuyển từ đoàn của Lansdale về để thu thập dữ liệu về khu vực Quân đoàn 3 xung quanh Sài Gòn cho việc viết báo cáo này, không phụ thuộc vảo MACV vì chắc chắn MACV sẽ đưa ra những đánh giá riêng của nó.
Tôi lại lái xe về các tỉnh của Quân đoàn 3, lần này chủ yếu đi một mình, quan sát các điều kiện dọc theo các tuyến đường và nói chuyện với từng cố vấn Mỹ. Tôi tập trung tới họ hơn người Việt Nam vì trong trường hợp này báo cáo của tôi phải được nhanh chóng hoàn thành. Tôi đem về những tài liệu đã tập hợp được trong một đề cương chi tiết ngày 31 tháng ba về "sự tiến triển" được mong đợi, bắt đầu bằng: "Trong phần lớn các khu vực ưu tiên của Quân đoàn 3, việc đạt được kết quả mong muốn của chúng ta rất kém thậm chí là các mục tiêu vừa phải trong chương trình bình định ở nông thôn năm 1966…"(74)
Tôi đã phân phát, trình bày và bảo vệ đề cương này trong một cuộc họp của Hội đồng đặc nhiệm, gồm các cấp trưởng hoặc cấp phó của tất cả các cơ quan dưới sự lãnh đạo của đại sứ, do phó Đại sứ Porter chủ trì, với sự có mặt của các đại diện chính phía quân sự trong đó có một cấp lướng, người chịu trách nhiệm về chương trình bình định của MACV. Có một đại diện của CIA và các đại diện của tất cả các ban khác trong Hội đồng. Robert Korner thuộc văn phòng NSC ở Nhà Trắng sau này tới Việt Nam để đi đầu trong nỗ lực bình định dưới sự chỉ huy của tướng Westmoreland, đã tham dự cuộc họp để xem xét quá trình tiến triển cho Tổng thống Johnson. Tôi rất nhớ thời gian của cuộc họp này vì hôm đó là ngày sinh nhật của tôi, ngày 7 tháng tư năm 1966.
Tôi bắt đầu với việc nêu những đánh giá về bản báo cáo có kèm theo biểu đồ, ngay trước tôi là biểu đồ của tướng Harris W. Hollis, người thực hiện chương trình bình định. Ông ta đã đưa ra một bản thống kê quân sự về những gì quá trình bình định đã đạt được ở Quân đoàn 3. Ông còn thể hiện trên một bản đồ trong đó các phần của Quân đoàn 3 có màu đỏ biểu thị sự kiểm soát của Cộng sản, các khu vực bị tranh chấp biểu thị bằng đường vạch chéo song song và các khu vực do GVN kiểm soát có màu xanh da trời. Bản đồ của ông ta vẫn còn được treo trên một cái giá bên cạnh tôi khi tôi trình bày. Về nguyên tắc, các khu vực khác nhau này được đánh giá bằng một bộ tiêu chí cụ thể. Nhưng trong điều kiện thực tế, tôi đã đanh giá "sự kiểm soát của GVN" nghĩa là một khu vực trong đó một quan chức của huyện hoặc của làng, do chính phủ Việt Nam trả lương hoặc cuối cùng do chúng ta trả lương, có thể ngủ qua đêm trong một làng mà không cần có vệ sĩ. Đó là một cuộc thử nghiệm thú vị ở một khu vực do chính phủ kiểm soát. Ở Quân đoàn 3 không có những tình trạng đó dù là các khu vực màu xanh da trời. Hơn nữa, khi bàn bạc công việc với các quan chức, tôi biết được rằng một khu vực bị tranh chấp là một nơi trong đó một quan chức sẽ không phải ngủ qua đêm nhưng ban ngày có thể vào cùng với một tiểu đội hoặc một trung đội lính để bảo vệ anh ta. Khu vực màu đỏ do Việt Cộng kiểm soát là nơi một quan chức sẽ không thể qua nếu không có một hoặc hai đại đội đi theo.
Một vấn đề khác nữa để xem bản đồ là trong một khu vực bị tranh chấp, GVN có sự tiếp cận khá tốt với mọi người vào mọi lúc của ngày nhưng cơ bản là không vào ban đêm. Việt Cộng đã có sự tiếp cận tốt với một số người vào ban ngày, khi không có binh lính nào của GVN ở đó, thì gần như vào tất cả các đêm. Kết quả, GVN kiểm soát ban ngày, Việt Cộng kiểm soát ban đêm.
Nghĩa là Việt Cộng có thể thu thuế đều đặn, tiến hành tuyển tân binh, truyền giáo và thậm chí ngủ ở đó trong nhiều đêm. Vì các mục đích thiết thực, họ đã sống ở đó; những người khác sẽ không thông báo về họ mặc dù có các quan chức chính phủ đi theo là một bảo vệ tới thăm vào ban ngày. GVN cũng có thể vào khu vực đó vào ban ngày để thu thuế (và các khoản cho thuê), cố bắt lính quân dịch và (uyên truyền. Quân du kích địa phương không đủ mạnh để ngăn chặn họ trừ phi họ đến để tiến hành một hoạt động quân sự. Nhưng nếu các đơn vị Việt Cộng muốn tiến hành hoạt động quân sự trong khu vực đó, để di chuyển hoặc để phục kích một đơn vị RFs hoặc một đơn vị của Quân đội Việt Nam cộng hoà, họ cũng sẽ không gặp phải phiền phức. Họ có thể dựa vào sự ủng hộ của dân địa phương và của những người khác để giữ bí mật cho họ trước Quân đội Việt Nam cộng hoà.
Tóm lại, chúng ta đang tự đánh lừa chúng ta bằng việc gọi các khu vực và các làng này là nơi bị tranh chấp. Vì những thói quen hữu hiệu nhất, các khu vực này đều do Việt Cộng kiểm soát.
Tôi nói với người nghe, tấm bản đồ trước cuộc họp cho thấy, "Đây là kết quả được thể hiện dưới dạng màu sắc, các khu vực kiểm soát hiện tại". Tiếp theo có một lớp vải sợi mỏng trong suốt có thể nhìn qua được, cho biết: "Và đây sẽ là kết quả vào cuối năm, sau khi chúng ta thực hiện các kế hoạch của mình. Chúng ta mong đợi kết quả báo cáo cho Tổng thống lúc đó sẽ thêm nhiều màu xanh da trời hơn. Chúng ta sẽ mở rộng khu vực màu xanh da trời nhiều hơn".
Tôi chỉ vào bản đồ có lớp vải mỏng trên đó và nói: "Kế hoạch là khu vực màu xanh da trời sẽ mở rộng từ đây đến đây. Đó là kế hoạch của chúng ta. Bây giờ, chúng ta nên nói gì với Tổng thống về việc ông ta sẽ đánh cược với chúng ta như thế nào, liệu kế hoạch đó có đạt được mục tiêu hay không?"
"Ông ta nên đánh cược rằng việc mở rộng khu vực màu xanh sẽ không xảy ra. Sẽ không có sự tiến triển nào được tạo ra ở quân đoàn này vào năm 1966". Nguyên nhân do không được an toàn vì Việt Cộng; cũng như quan trọng là người dân bị mất an toàn và thiếu sự bảo vệ của các lực lượng chính phủ. Để giải thích điều đó, tôi đã nói với họ về điều tôi đã chứng kiến trong 10 ngày trước khi lái xe đi vào khu vực đó.
Một trong những cảnh đó là một làng nhỏ ở gần một chiếc cần ở tỉnh Long An, cách không xa Sài Gòn bị cháy. Sáng hôm đó tôi lái xe từ Sài Gòn đi về phía nam, khi đi qua, ngôi làng vẫn đang cháy. Một người dân cho tôi biết một tiểu đội dân quân Việt Cộng đã vào cướp làng một cách lặng lẽ trong đêm. Một đoạn đường ngắn tới làng và một chiếc cầu lớn rất dễ thấy, cách làng khoảng gần 100 mét. Tôi đã chụp một tấm ảnh để trình lên cuộc họp, từ trong đám những túp lều đang cháy, chỉ vì đó là nơi tôi đang đứng hoặc vì nhìn vào bức ảnh chụp cả chiếc cầu và những túp lều, có thể bạn nhận ra ngay chiếc cầu và ngôi làng nhỏ đó gần nhau tới mức nào.
Nguyên nhân làm cho việc này trở thành quan trọng là vì một trung đoàn của quân đội miền Nam Việt Nam, Trung đoàn 49 thuộc Sư đoàn 25 có sở chỉ huy đã hỗ trợ làm chiếc cầu đó.
Có 2 tiểu đoàn (lính Sài gòn) đang sống ngay ở khu vực lân cận của chiếc cầu, cách ngôi làng khoảng 100 đến 100 mét. Tôi được biết lý do ngôi làng bị cháy qua những người dân làng và đám lính nguỵ vì khi một tiểu đội dân quân Việt Cộng vào làng trong đêm, các đơn vị lính Sài gòn cách đó gần 200 mét đã bắn rocket và pháo vào khu làng và làm tất cả các túp lều bốc cháy. Những túp lều này được làm bằng lá cọ, nhưng bây giờ chúng đã trở thành đống tro đang bốc khói.
Không một tiểu đội hay trung đội nào lại dám mạo hiểm di chuyển vào làng qua chiếc cầu này để thách thức sự xuất hiện của Việt Cộng. Ngay việc đi bộ vào làng để ngủ, Việt Cộng cũng đã khiến cho quân đội miền Nam Việt Nam phải phá huỷ ngôi làng và những người hàng xóm của họ. Có thể Việt Cộng đã cố tình làm việc này để trừng phạt những người dân làng vì một số lý do. Hoặc Việt Cộng có thể đã tin tưởng vào kinh nghiệm trước đây vì đó là nơi ăn ở giữa họ và trung đoàn và nó đã đổ vỡ vào đêm nay. Hoặc có thể chỉ huy trung đoàn đã muốn trừng phạt dân làng vì một số lý do. Dù là nguyên nhân nào đi nữa thì chỉ có người dân là phải hứng chịu. Tôi được biết tiểu đội Việt Cộng đã bỏ đi mà không hề bị thương vong khi đám cháy bắt đầu. Mọi người đều đồng ý rằng binh lính của Quân đội Việt Nam cộng hoà đã bắn trước tiên.
Tôi không biết đã có bao nhiêu thương vong. Tôi không nghĩ có rất nhiều băng đạn đã được bắn ra, mà chỉ đủ để bắn từ túp lều này sang túp lều khác liền kề nhau. Trên những mảnh đất vuông nơi một túp lều bị cháy, người dân và đám trẻ con đang bới những đống tro để lượm những mảnh gốm vỡ, những ấm trà, ít đồ chơi và khung ảnh bị cháy. Tôi đã chụp được nhiều ảnh của đám người này, tôi cũng sẽ trình lên. Dân làng trông rất buồn, ngoại trừ đôi lúc một đứa trẻ tỏ ra vui sướng khi nó tìm thấy một đồ chơi bằng nhựa chưa bị cháy nhiều lắm.
Đó là những cảnh bạn có thể chứng kiến chỉ khi đang đi trên đường vì bạn thực sự không thể có được một báo cáo kiểu này từ một người cố vấn. Về trường hợp này tôi đã kiểm tra 10 ngày sau đó để xem sự kiện đó có được cố vấn báo cáo lên không nhưng đã không thấy có.
Tôi tiếp tục tả lại hai trường hợp khác tôi đã quan sát trong 10 ngày trước. Tôi đi thanh tra các trường học đang được xây dựng theo kế hoạch của chương trình bình định. Chúng ta đã cung cấp xi măng cho những trường học này qua chương trình AID, một phần phi quân sự mà chúng ta đang làm. Điều tôi chứng kiến đã tự nói lên chính nó. Trong nhiều ngày, hết trường học này đến trường học khác, nếu bạn ấn gót giầy xuống sàn nhà gót giầy của bạn sẽ lún đến cùng cái được gọi là bê tông.
Nếu bạn lấy trong túi ra một đồng xu, cạo vào các bức tường hoặc sàn nhà, cát sẽ cày lên vụn tan. Thực tế bạn có thể chọc ngón tay qua. Đây là thực chất của lớp "bê tông" được làm chủ yếu bằng cát. Đại diện AID cấp tỉnh nói, mỗi lớp học sử dụng hết 30 bao xi măng thay cho 75 bao theo yêu cầu và được USAID viện trợ. Phần còn lại được chuyển đổi, đem bán ra chợ đen cho các công trình xây dựng tư nhân, xây dựng chung cư ở Sài Gòn để kiếm lợi riêng cho xã trưởng, cho những người nhận xi măng của AID chuyển đến. Đây là sự nhận thức chung của mọi người. Tôi trích ra đây một đoạn phát biểu của đại diện cấp tỉnh trong cuộc họp này: "Những người này biết bê tông sẽ như thế nào; họ sẽ ra sao và họ biết phần còn lại sẽ đi đâu. Ngay cả những tác động về mặt chính trị của một chương trình được tiến hành như thế này là gì? Họ có thấy vui không khi chẳng thu được gì? Hay nếu chúng ta không có chương trình gì hết thì những cam kết bị phá vỡ, các công trình xây dựng kém chất lượng, sự đánh lạc hướng và những khoản tiền thu nhập một cách bất chính có làm họ tức hơn với chính phủ? Chúng ta phải cố gắng để làm cho ra".
Tôi nói, các cố vấn khác mà tôi nói chuyện với, không nghĩ là cần phải nghiên cứu thêm. Họ nói, những người hiểu rất rõ số xi măng còn lại sẽ đi đâu, thay vào các trường học cho con em họ, thực tế Mỹ đã bỏ qua chuyện đó vì việc đó đã xảy ra ngay trước mắt chúng ta. Điều này làm cho họ tức giận với cả chính quyền miền Nam Việt Nam và Mỹ, vì thế đã khuyến khích con em họ ghi tên vào danh sách tham gia Mặt trận dân tộc giải phóng. Cùng lúc, có một sự thật là một số trường học, nếu được dựng lên sau khi xây, lại bị Việt Cộng phá huỷ. Tôi cũng đã nhìn thấy những trường hợp đó trên dọc đường đi và đôi khi ngay bên cạnh các tiền đồn của PFs. Nhưng trong nhiều trường hợp, Việt Cộng đã không phải phá vì đơn giản chúng tự đổ. Cùng với những bức ảnh chụp gót giầy của tôi đang bước lạo xạo trên chỗ được gọi là một sàn bê tông, tôi đã đưa ra cuộc họp những bức ảnh tôi đã chụp các lớp học xây bằng cát. Những bức ảnh cho thấy những vòng xoáy cát lớn đang cuốn qua sàn nhà trước một cơn gió nhẹ. Các phòng học được xây dựng tháng trước, món quà của người Mỹ, đang biến mất trước mắt chúng ta, đang cươn đi trong gió.
Điều thứ 3 tôi báo cáo là làng Đức Lập, xã Duc Han A và Duc Han B. Các xã này được tiểu đoàn biệt kích số 38 bảo vệ, các tiểu đoàn độc lập người Việt Nam được dựng theo mô hình các tiểu đoàn biệt kích riêng của chúng ta. Điều tôi quan sát được là dấu hiệu của các lỗ đạn trên tường nhà từ tuần trước. Các ký hiệu bằng tiếng Việt Nam mà người ta đã dịch cho tôi là những khẩu hiệu rất tục tĩu chống lại cái mà người Mỹ gọi là cán bộ phát triển cách mạng (RD). Các ký hiệu này do đám biệt kích viết lên, họ cũng phải chịu trách nhiệm về những lỗ đạn trên tường. Tôi được biết một viên chỉ huy trung đội biệt kích đã lệnh cho một nữ cán bộ ngủ với anh ta. Khi cô ta từ chối, viên chỉ huy, để giữ yên ổn, đã yêu cầu cô ta chấp thuận nhưng cô ta vẫn từ chối và cuộc xô xát đã xảy ra giữa đám lính biệt kích và nhóm cán bộ; đám biệt kích đã giết một vài thành viên của nhóm cán bộ. Cùng lúc, có thể do tức giận trước một cuộc tấn công của Việt Cộng vào tiểu đoàn, tiểu đoàn biệt kích đã đổ xô vào khắp làng, dồn dân làng vào trước họng súng, lấy đi tất cả những đồ vật có giá trị của họ và hãm hiếp nhiều phụ nữ trong đó có cả các cán bộ. Nhóm cán bộ này đã không ở trong xã nữa vì họ sợ đám biệt kích. Vào buổi sáng ngày 27-3, tôi tới thăm và được biết dân trong hai làng đó đã liên lạc với Việt Cộng để nhờ họ tiêu diệt Tiểu đoàn biệt kích số 38.
Để kết thúc báo cáo tôi nói, Tổng thống phải được biết rằng việc ủng hộ vật chất, tiền của và trang thiết bị - giống như việc cung cấp xi măng cho các trường học hoặc tài trợ cho các lực lượng miền Nam Việt Nam như tiểu đoàn biệt kích và trung đoàn của Quân đội Việt Nam cộng hoà - sẽ không có sự tiến triển gì, cũng không giành được các mục tiêu hoặc tạo thuận lợi cho các mục tiêu của nước Mỹ chừng nào mà những thực tế như thế này vẫn tiếp tục được chờ đợi. Hãy cố gắng vì chúng ta có thể thay đổi được những việc này và chúng ta nên cố gắng - tôi đã nêu ra một số giả thiết phải thực hiện việc đó như thế nào - Tổng thống không nên chờ đợi vào bất cứ sự tiến bộ thực sự nào trong năm 1966 - nếu có thể.
Theo tôi nhớ lại, hoàn toàn cảm thấy dễ sợ khi nghĩ tới việc đòi hỏi những đánh giá thẳng thắn của giới quân sự, những người hiện tại đang đối mặt với một đại diện trực tiếp của Tổng thống.
Nhưng sau 10 ngày đi trên đường, tôi lại chẳng đếm xỉa gì tới việc này. Cũng nhờ vào thời gian thực tập với Vann, tôi đã có một cái thẻ quan trọng: tôi là người duy nhất ở đó được vào các xã để chứng kiến những việc này. Không còn ai cùng cấp với tôi, cả phía quân sự và dân sự (trừ John) là thích hợp để báo cáo những việc như thế theo sự quan sát riêng của mình. Niềm tự hào về việc giải thích được nhiều điều trước những người khác đã giúp cho những kết luận của tôi có căn cứ và với những căn cứ này họ không thể tranh cãi hoặc phủ nhận một cách thẳng thắn.
Cho họ niềm tin, tôi nhanh chóng chứng minh được rằng phản ứng của một số sĩ quan cao cấp ở đó với bài giới thiệu này ít gay gắt hơn tôi mong đợi. Một trong những đại tá có kinh nghiệm nhất ở đó, một người tôi không biết rõ, sau cuộc họp đã kéo tôi sang phòng bên cạnh, ngồi xuống chiếc ghế cạnh tôi và nói một cách nhã nhặn: "Những điều anh vừa nói là đúng. Anh đã nói lên sự thật". Sau đó ông ta nhìn tôi, gật đầu và nói: "Chúc mừng anh". Tôi gật đầu, chúng tôi đứng lên và quay ra nói chuyện với những người khác, đang ra về.
Sau khi tôi phát biểu, một vị tướng, người đưa bản báo cáo tóm tắt này cho MACV đã cố gắng để khôi phục lại trạng thái ban đầu. Ông ta nói trong khi rất nhiều điều tôi đã báo cáo là đúng sự thật về quá khứ, thậm chí cả hiện tại, nhưng thực tế dưới sự chỉ đạo của Mỹ, một số đơn vị của quân đội Việt Nam cộng hoà, đặc biệt là sư đoàn số 5 vẫn đang "khá lên".
Đó là câu thần chú mà các cố vấn người Mỹ (trước họ là người Pháp) đã dựa vào hàng thập kỷ nay để làm lạc hướng mối quan tâm của cấp trên. Tôi chỉ rõ có một số căn cứ để nói như thế trong một số trường hợp. "Nhưng vấn đề phải đối mặt là: họ đang tiến triển nhanh tới mức nào, nhanh được bao nhiêu? Có tiến triển nhanh hơn Việt Cộng không? Tiến triển như thế có đủ để thay đổi chương trình mà chúng ta tuyên bố sẽ đệ trình lên Tổng thống vào cuối năm nay không? Hay sẽ không có tiến bộ nào để báo cáo? Tôi nói tôi nghĩ là không.
Bảy năm sau, tháng 5-1973, tôi nhận thấy phải kể lại buổi báo cáo ngày hôm đó cho bồi thẩm đoàn trong phiên toà xét xử tôi. Luật sư yêu cầu tôi kể lại kinh nghiệm của tôi ở Việt Nam, nhưng tôi thấy phía truy tố đã thành công trong việc phản bác lại bất cứ điều gì tôi nói ra nếu dưới dạng "tôi biết" hoặc "tôi đi đến kết luận" hoặc nếu nó liên quan tới những gì tôi đã viết ra mà không được đưa ra làm bằng chứng. Tuy nhiên, tôi đã để ý thấy khi nào tôi dẫn chứng là tôi đã nhìn thấy hoặc tôi đã báo cáo miệng thì mọi phản đối của người truy tố đều không được chấp nhận. Có nghĩa là tôi có thể giải thích bản báo cáo này bằng lời nói như kiểu truyền đạt những điều tôi đã biết ở Việt Nam và những điều đã làm tôi thay đổi.
Khi tôi kể tới một ngôi làng bị cháy, tôi ngừng lại một lát sau đó nói với giọng xúc động: "Đó là một cảnh tượng hết sức tồi tệ". Lúc này, bản ghi chép về phiên toà cho thấy, tôi nói:
"Xin lỗi", tôi xin ngừng một phút. Sau đó, tôi bình tĩnh lại và tiếp tục kể khoảng nửa tiếng hoặc hơn phần còn lại của bản báo cáo trước cuộc họp. Đến giờ nghỉ ăn trưa, tôi vào căn phòng có đội bảo vệ, ngồi xuống một chiếc bàn và khóc suốt thời gian ăn trưa.
Các thành viên khác của đội bảo vệ đã rời phòng, để tôi lại một mình. Họ không hiểu tại sao tôi khóc. Kể cả các phóng viên đã mở cửa vào phòng vài lần để nói chuyện với một trong các luật sư của tôi, thấy tôi gục đầu xuống bàn thổn thức, cũng vội vàng đóng cửa lại. Đó là lần duy nhất họ thấy tôi như thế.
Cuối giờ ăn trưa, tôi rửa mặt, quay trở lại phòng toà án và tiếp tục đưa ra lời khai trước toà trên bục đứng của nhân chứng.
Phần lớn mọi người đều cho rằng sự suy sụp của tôi đơn giản là do căng thẳng khi đứng làm chứng.
Tôi khóc vì nhớ lại buổi sáng hôm đó, đám khói bốc lên từ những chiếc chiếu ngủ đã bị cháy, những nền lò sưởi cháy đen, một bà già đang nhặt lên một chiếc ấm trà từ đống tro tàn. Tôi đã không nghĩ tới cảnh tượng đó trong suốt 7 năm. Bây giờ nghĩ lại cảnh đó, tôi thấy những bức ảnh tôi đã chụp và đưa cho các tướng lĩnh và cho Korner xem trong cuộc họp. Tôi thấy hình ảnh một cô bé gái nhỏ nhắn cầm con búp bê nhựa bị cháy đen trên tay, tôi thấy Việt Nam.
Mùa xuân năm 1966, có một cuộc nổi dậy lớn nữa của Phật giáo ở Quân đoàn 1, các tỉnh phía bắc của miền Nam Việt Nam, gồm các thành phố Huế và Đà Nẵng. Trước khi xảy ra việc này, Hubert Humphrey đã đến Sài Gòn trong một chuyến thăm ngắn để đề nghị sự ủng hộ công khai của tướng Kỳ.
Trước sự ủng hộ mạnh mẽ của người Mỹ, Kỳ quyết định không cần tới tướng Nguyễn Chánh Thi, kẻ cạnh tranh lớn nhất của ông ta, và có thể nói là người chỉ huy quân sự giỏi nhất trong quân đội Việt Nam cộng hoà. Mặc dù cả Kỳ và Thi đều theo đạo Phật, Thi chịu trách nhiệm ở Quân đoàn 1 gần Đà Nẵng, đã có mối quan hệ gần gũi hơn với những người theo đạo Phật ở phía bắc. Khi Kỳ vận động ông ta, Thi đã từ chối đi và củng cố lại nhóm theo đạo Phật. Họ coi thường chính quyền ở Sài Gòn và sát nhập các lực lượng với Thi, gây áp lực nhằm thay thế chính quyền Kỳ bằng các cuộc bầu cử quốc gia.
Lúc này, Lodge và MACV đã có kế hoạch đưa quân lính thuỷ đánh bộ người Việt Nam tới Đà Nẵng cùng với các loại xe tăng và sự hỗ trợ của không quân để dập tắt cuộc nổi dậy. Trong khi đó, các thầy tu (chủ yếu là phụ nữ và trẻ em tham gia) đã lập lên các bàn thờ Phật trên đường phố và ngồi cạnh đó. Các xe tăng của Sư đoàn 1 Quân đội Việt Nam cộng hoà đóng quân ở Quân đoàn 1 đã tới chỗ các bàn thờ và dừng lại. Những chiếc xe tăng này sẽ không đè qua các bàn thờ. Điều đó chứng tỏ rằng lính lái xe tăng đã sẵn sàng tham gia vào cuộc nổi dậy của những người theo đạo Phật. Nhưng ngày 7-4, ngày tôi đang báo cáo trước Hội đồng đặc nhiệm, thì những chiếc xe tăng do Mỹ chuyển từ một vùng khác tới đã cán qua các bàn thờ. Tất cả những người biểu tình gồm cả các thầy tu của Phật giáo đều bị bắt. Nhiều người theo đạo Phật, giờ đã vào rừng để tham gia cùng Việt Cộng, trong khi nhiều người khác bị bắt và bị tra tấn.
Tôi thấy những sự kiện này đã có tác động đối với Châu, người bạn của tôi. Với tôi lúc đó dường như Châu rõ ràng đã mất hết hy vọng rằng GVN có thể được cải tổ. Hy vọng của Châu tan vỡ niềm tin của riêng tôi cũng bị giáng một đòn chí tử. Nhiều bạn đồng nghiệp thân thiết nhất của tôi và tôi vẫn muốn tin vào sự hợp lý của nỗ lực này chỉ vì biết được một số ít người Việt Nam như Châu, người đã có lòng tin vào những nỗ lực chung của chúng ta. Từ đó tôi tin rằng nỗ lực của chúng ta chỉ là chiếu lệ.
Điều chúng ta có thể hy vọng nhất là giảm thiểu những hành động tàn bạo nhất của nỗ lực chiến tranh. Chúng ta tập trung cố gắng chấm dứt việc ném bom, nã pháo bừa bãi và tiếp tục đưa ra những lời khuyên thích hợp tuy nhiên không hy vọng nhiều là người ta sẽ nghe theo lời khuyên đó hoặc lời khuyên đó sẽ làm mọi thứ hoàn toàn khác trước.
Sau mùa xuân năm 1966, trong cuộc nổi dậy của người theo đạo Phật, tôi đã lái xe đi dọc con đường giữa Đà Nẵng và Hội An ở Quân đoàn 1, con đường đã bị chặn lại hoặc bị chia cắt cứ nửa dặm một - vì có các đường hào chạy ngang qua đường làm chúng tôi phải lái xe chạy vòng hoặc chạy cắt qua các hàng rào thép gai - không phải do Việt Cộng mà là do các đơn vị lính của Quân đội Việt Nam cộng hoà, những người đã phản đối chế độ của tướng Kỳ ở Sài Gòn. Kết quả là cả hai bên trong cuộc nội chiến này đều được trả lương đều đặn bằng ngân sách của Mỹ.
Dọc tuyến đường là một dãy các công sự bị bỏ hoang, các công trình xây dựng đa dạng đã có từ những thời kỳ khác nhau theo thứ tự thời gian lùi dần. Có các tiền đồn của PF được xây dựng mới đây. Nếu có tiền đồn nào, chúng ta lại trả lương cho dân quân địa phương và cung cấp xi măng để họ xây dựng.
Nhưng về cơ bản đây toàn là những công sự bằng bùn, nhỏ và sơ sài, khó có thể bảo vệ được các làng xã. Các công sự này mới bị bỏ gần đây do cuộc nổi dậy bất bạo động của dân địa phương chống lại chính quyền Sài Gòn, đang nuôi quân bằng sự viện trợ của Mỹ. Các đồn như thế tôi đã thấy ở khắp Việt Nam. Nhưng bên cạnh mỗi đồn là một hầm súng máy, được xây dựng tốt hơn bằng bê tông, một hầm hình trụ có các cửa sổ nhỏ.
Người phiên dịch đi cùng tôi là một trung uý trẻ người Việt Nam giải thích cái này do người Pháp xây dựng từ thời chống Pháp. Tôi nhận thấy trông nó giống như một trong những hầm súng máy nhỏ hơn mà tôi đã nhìn thấy trong các bức tranh của Maginot Line người Pháp ngay từ những ngày đầu xâm lược Pháp của người Đức. Chúng tôi lái xe qua mấy cái hầm này. Chủ yếu là từ cuộc chiến tranh của người Pháp năm 1946-1954 để giành lại thuộc địa và trong thời gian đó người Pháp đã tiến hành một chương trình bình định rất giống với của chúng tôi bây giờ.
Trung uý chỉ tay ra phía trước và nói, nhưng một số hầm trong đó đã có từ lâu, từ những năm 20 và 30 và thậm chí sớm hơn nhiều thời kỳ bình định Việt Nam của người Pháp.
Giữa những cái hầm này, dọc theo tuyến đường là một số hầm súng máy loại khác rất đặc biệt, cũng bằng bê tông nhưng hình tròn giống như những lò nướng. Tôi nhận ra những hầm này có trong các bức tranh minh hoạ cuộc chiến đấu trên đảo Thái Bình Dương của các lính thuỷ đánh bộ trong Chiến tranh thế giới lần II. Chúng là của người Nhật, được xây dựng khi người Nhật bình định một vùng nay gọi là Quân đoàn 1 trong cuộc xâm chiếm Việt Nam của người Nhật trong thời chiến. Cuối cùng, chúng tôi đến chỗ một cái gò lớn, cỏ mọc nhiều, thỉnh thoảng có những phiến đá rất cũ. Tôi được biết đó là một công sự cổ của người Trung Quốc, được xây dựng khi Trung Quốc thống trị Việt Nam, bắt đầu với cái mà bây giờ là Quân đoàn 1, trong khoảng thời gian trên một nghìn năm. Khi người phiên dịch nói với tôi và tôi cũng đã được nghe Trần Ngọc Châu từng nói: "Anh phải hiểu rằng chúng tôi là một dân tộc đã đánh bại quân Trung Quốc mặc dù Trung Quốc đã đô hộ chúng tôi một nghìn năm".
Lái xe trên con đường này giống như đi du lịch hoặc đi thăm một khu khai quật khảo cổ để đem lên mặt đất tầng lớp của nhiều thời đại lịch sử. Đó là một kiểu bảo tàng ngoài trời với nỗ lực của những người ngoại quốc muốn lập lên chính quyền của họ và kiểm soát người dân Việt Nam hoặc ít ra là muốn để bảo vệ binh lính và những người cộng tác của họ khỏi sự tấn công của người dân địa phương. Lúc này hoàn toàn không an toàn cho chúng tôi vì dân quân địa phương và Quân đội Việt Nam cộng hoà do GVN trả lương đã bỏ làng xóm để theo Việt Cộng đi biểu tình chống lại chính quyền Sài Gòn ở Đà Nẵng và các địa phương khác. Chúng tôi lái xe rất nhanh qua các đám ùn tắc trên đường, với vũ khí luôn sẵn sàng. Mặc dù thế, khi đi ngang qua, đám trẻ luôn rất thân thiện với chúng tôi. Chúng vẫy tay và gọi chúng tôi bằng những từ tiếng Mỹ duy nhất chúng biết: "Xin chào! Number one! Ok!", những từ như thế đã in đậm trong trái tim tôi khi tôi được nghe lần đầu tiên sau chuyến đi tới Việt Nam.
Khi nghe một vài tiếng như thế, người phiên dịch đi cùng tôi nói: "Khi tôi còn là một cậu bé ở tuổi của chúng, tôi cũng đã từng hét lên hello (xin chào) với các binh lính người nước ngoài".
Tôi hỏi: "Anh nói Bonjour (xin chào bằng tiếng Pháp) như thế nào?"
Anh ta nói: "Ohayo Gozaimasu" (xin chào bằng tiếng Nhật).
Tôi biết chúng tôi đang theo chân người Pháp ở Việt Nam, tất cả những ai ủng hộ cho chủ nghĩa thực dân đều là đồng minh của chúng tôi trong hai cuộc chiến tranh thế giới. Nhưng khi một người đã lớn lên bằng phim ảnh của cuộc chiến tranh ở Thái Bình Dương và sau đó là các câu chuyện chiến tranh trong binh chủng lính thuỷ đánh bộ, tôi lại cảm thấy thật đáng sợ khi nghe thấy người ta nói tôi đang bước theo những vết chân của người Nhật.
Mùa xuân năm 1966, tôi báo cáo với tướng Lansdale về chuyến bay cùng với một người tiền trạm trên không để chuẩn bị thực hiện các cuộc tấn công của không quân và pháo binh vào một vùng tranh chấp ở xung quanh Plain of Reeds (vùng Đồng Tháp Mười - ND), một vùng đầm lầy hoang vu gần Sài Gòn. Tôi đã chứng kiến một số mặt của cuộc chiến tranh và cách thức tiến hành một số hoạt động của chúng ta mà người khác không thể thấy được - cụ thể là, các trường hợp trong các mục tiêu đã lựa chọn, được thực hiện không theo kế hoạch hay mệnh lệnh mà theo người thực hiện các cuộc không kích và anh ta sẽ chọn việc tấn công trực tiếp vào họ như thế nào, cũng như kết quả của các chương trình làm rụng lá và thuốc diệt cỏ của chúng ta ở các vùng nông thôn Việt Nam.
Từ trên máy bay, tôi đã chụp ảnh được một khu vực thật đặc biệt thuộc một tỉnh ở gần Đồng Tháp Mười, một tỉnh của các loại cây cối xanh um tùm, giàu lúa gạo, chà là và những thứ cây khác Nhìn từ trên không trung nó như một bức tranh đầy màu sắc, tôi nghĩ cấp trên của tôi nên biết về điều này. Một con sông chảy trong tỉnh chia đôi khu vực, một bên do chính quyền Sài Gòn kiểm soát - một chính quyền được chúng tôi ủng hộ - và một bên do Việt Cộng kiểm soát được thể hiện bằng màu đỏ trên các bản đồ quân sự. Bên màu đỏ của con sông đã bị trơ trụi do các máy bay rải thuốc diệt cỏ làm rụng hết lá và làm chết tất cả các loại cây cối. Nhìn chung, màu sắc trên một bản đồ chính trị hoàn toàn không đúng với bất cứ những gì bạn có thể nhìn thấy trên mặt đất hoặc từ trên không. Nhưng trong trường hợp này, lá rụng chỉ ở một bên của con sông nên từ trên không trung bạn có thể nhìn thấy một sự tương phản rất thú vị. Bên này của con sông là một vùng nông thôn cây cối xanh tươi - thực tế khá đẹp - còn bên kia là một sa mạc khô cằn, không có sự sống, không cây cối. Nó thực sự là màu đỏ, giống như trên các bản đồ của chúng ta; chắc hẳn phải là sắt thép trong lòng đất. Tôi đã báo cáo với tướng Lansdale và các bức ảnh của tôi cũng chỉ ra rằng chúng tôi đã tạo ra một sa mạc.
Trên chuyến đi đó, chúng tôi đã bị bắn từ khu vực xung quanh của một ngôi làng. Viên phi công, người có kinh nghiệm đã cảnh báo với tôi rằng nếu hoả lực bắn trực tiếp vào máy bay của chúng ta, chúng ta có thể nhận biết được bằng âm thanh của hoả lực. Chúng ta sẽ nghe thấy một tiếng nổ dữ dội, "giống như nổ bỏng ngô". (Tuần sau một quan sát viên cùng với viên phi công vẫn đi bằng máy bay trinh sát đó đã bị tấn công, một viên đạn xuyên qua ghế chỗ tôi đang ngồi). Viên phi công đã nói đúng; mặc dù chúng tôi không bị trúng đạn, âm thanh từ mặt đất nghe rất giống tiếng nổ bỏng ngô. Viên phi công đã tiến hành một cuộc không kích vào ngôi làng bằng một đợt máy bay từ các vùng lân cận, rõ ràng các phi công thực hiện chuyến bay này đang chờ anh ta hoặc một quan sát viên khác đưa ra các mục tiêu Máy bay đi đầu phóng rocket có các đầu nổ chứa phốt pho trắng vào ngôi làng, có thể để đánh dấu mục tiêu cho các máy bay khác làm nhiệm vụ ném bom và napan. Một trong những quả bom napan đã nổ gần ngôi làng, tung ra một khối lửu lớn trùm lên cả một cánh đồng lúa. Những quả bom napan và bom thường rơi trúng vào làng trông rực lên một cách khác lạ. Một số ngôi nhà có mái ngói đỏ rực.
Phốt pho trắng nổ trông giống như một chùm hoa. Những cánh hoa trắng sáng - trắng hơn bất cứ thứ gì, xoè ra, cùng các nhuỵ hoa màu đỏ sẫm. Thật là một quang cảnh lộng lẫy. Tuy nhiên, khi phốt pho trắng dính vào da thịt, nó sẽ cháy đến tận xương; bạn không thể rửa sạch bằng nước. Trong các bệnh viện dân sự ở Việt Nam mà Vann và tôi đã tới thăm, tôi đã thấy những đứa trẻ bị phốt pho đốt cháy và những đứa khác bị cháy bởi napan, thứ sẽ để lại một vết sẹo kiểu khác. Bạn cũng không thể rửa sạch napan bằng nước. Tôi đã chứng kiến cả hai trường hợp này trong đội quân lính thuỷ đánh bộ, trong các bài tập thực hành và tôi biết chúng là những vũ khí rất hữu hiệu. Chúng tôi nghĩ về các chất này khi phải cứu lấy mạng sống các binh lính của chúng tôi, đặc biệt khi chúng tôi là phía duy nhất sử dụng chúng ở Việt Nam, nhưng khi tôi là một lính thuỷ đánh bộ, tôi không muốn được cứu bằng hai chất này mà hơn thế tôi muốn được cứu bằng các loại vũ khí hạt nhân. Và đó là trước khi tôi được tận mắt chứng kiến những gì chúng đã gây ra cho con người.
Trên đường quay trở về, khi đang bay qua vùng Đồng Tháp Mười, viên phi công nói với tôi qua hệ thống micro, "dưới kia có Việt Cộng". Chiếc máy bay đột nhiên bổ nhào xuống. Viên phi công chỉ xuống mặt đất phía dưới chúng tôi và nói: "Việt Cộng".
Đó là lần đầu tiên ở Việt Nam tôi nghe thấy một người nói như thế về một ai đó một cách liên tiếp. Khi chúng tôi khởi hành sáng hôm đó, anh ta đã bảo tôi đem theo một khẩu súng phòng khi bị bắn, và khi anh ta nói "Việt Cộng", theo bản năng tôi đã giật lấy khẩu súng. Tôi nhìn theo tay anh ta chỉ và nhìn thấy hai con số trên bộ quần áo kiểu pijama màu đen, mà quân du kích và dân quân cũng như những người dân vùng nông thông ở miền Nam Việt Nam thường mặc. Dường như họ đang phải chạy xa một chiếc thuyền gần đó. Viên phi công giơ khẩu M-16 và bắt đầu bắn bằng chế độ tự động, một tay, từ phía cửa sổ cạnh chỗ anh ta ngồi khi chúng tôi đang lái xe. Chúng tôi bay ngay phía trên đầu họ, chỉ cách khoảng hơn 30 mét và rõ ràng là họ không có vũ khí. Tôi nói điều này với viên phi công và anh ta nói có thể họ để vũ khí trên thuyền. Tôi cảm thấy ngốc nghếch khi giữ khư khư khẩu súng nhưng sau đó đã đặt lại vào bao.
Viên phi công cho máy bay lao thẳng lên và bay một vòng số 8, sau đó quay lại, nhao xuống và tiếp tục bắn. Khi máy bay lao xuống, những người này nằm rạp xuống đám bãi sậy vì thế rất khó có thể phát hiện ra họ. Nhưng khi bay tới chỗ chúng tôi đã nhìn thấy họ lần cuối, anh ta lại cho máy bay vút lên và thực hiện một vòng số 8 hẹp hơn, tôi quay lại nhìn và thấy họ đã trở dậy và chạy tiếp. Việc này đã xảy ra vài lần. Cứ khi nào máy bay nhao xuống, họ nằm rạp xuống, sau đó lại đứng lên và chạy tiếp ngay sau khi máy bay đã đi. Họ hình như không biết rằng chúng tôi có thể nhìn thấy họ qua phía sau của cabin và nhìn thấy rất rõ khi họ chạy. Nhưng dù sao cũng không có nhiều cơ hội để bắn trúng họ từ trên máy bay. Việc này kéo dài độ 15 phút. Tôi bắt đầu bị say vì những cú lộn nhào của máy bay.
Cuối cùng, viên phi công đã đặt khẩu M-16 xuống, tăng độ cao và bay về phía căn cứ. Tôi hỏi anh ta: "Điều này có thường xuyên xảy ra không?"
Viên phi công trả lời: "Lúc nào cũng thế. Đó là điều vì sao tôi phải đem theo súng".
Tôi hỏi: "Bằng cách này đã bao giờ anh bắn trúng một ai chưa?"
Anh ta nói: "Không thường xuyên lắm. Rất khó bắn trúng một người bằng một khẩu M-16 từ trên máy bay, nhưng như thế sẽ làm cho họ sợ khiếp vía. Tối nay họ sẽ là những Việt Cộng khá bị kích động".
Tôi không chắc về điều này lắm. Với tôi có lẽ có rất nhiều Việt Cộng đã rất tự hào khi đối mặt với những cỗ máy của người Mỹ mà vẫn còn sống sót.
Sau khi chúng tôi hạ cánh trên một đường băng nhỏ, viên phi công nói với tôi: "Này, anh vừa có một chuyến đi tuần vòng quanh rất tốt. Anh đã chứng kiến một cuộc không kích và đã nhìn thấy một số Việt Cộng…". Tôi muốn biết làm thế nào anh ta biết họ là Việt Cộng, viên phi công nói, "chẳng có gì ngoài Việt Cộng ở vùng này". Đây là "một vùng bắn tự do", nghĩa là chúng ta được phép bắn chết bất cứ ai chúng ta phát hiện thấy trên vùng đất đó.
Quay trở về đại sứ quán, tôi kiểm tra lại những điều anh ta nói. John Vann cho tôi biết có khoảng gần 2.000 dân chài sống trong khu vực đó, họ vẫn đánh cá trong khu vực mặc cho các cuộc tấn công của chúng ta. Điều này không chứng minh được là viên phi công đã sai đối với hai trường hợp mà chúng tôi nhìn thấy. Nhưng khi quay trở lại tôi nói với tướng Lansdale về cảm giác lo lắng của mình rằng tất cả những người dân Việt Nam đang bị săn đuổi từ trên không trung như những động vật mà chỉ dựa vào nơi họ đang ở và những bộ đồ họ đang mặc.
Khi mô tả lại sự việc cho Lansdale, tôi nói điều đặc biệt nhất là mất bao lâu để ngôi làng đó bị các máy bay ném bom của Mỹ tấn công. Chúng ta đã bị bắn, đúng, nhưng là do ai bắn. Họ phải có mối liên hệ gì với ngôi làng này? Hay những người dân, và những đứa trẻ, trong những ngôi nhà đang bốc cháy? Bạn có thể nhìn thấy nhiều điều từ độ cao 180 mét - vì thực tế máy bay này đã bay thấp, rất thấp trừ khi bị tấn công - nhưng bạn không thể có những câu trả lời cho các câu hỏi đó. Dù câu trả lời có thế nào đi nữa thì chúng tôi cũng đang phục vụ cho các mục đích của người Mỹ (ở đây tôi còn chưa muốn nói tới quyền của chúng ta là gì và chính nghĩa của chúng ta ở đâu) bằng các trận trút bom tới tấp xuống mặt đất để trừng phạt người dân sống trong những ngôi nhà kia? Tôi không muốn nêu câu hỏi này ra với viên phi công vì anh ta đang thực hiện nhiệm vụ của mình một cách rất thản nhiên. Tôi dành nó cho cấp trên của tôi mặc dù đó là một câu hỏi không có lời giải. Đây là lời nhận xét của cấp trên của tôi về kết quả của các cuộc không kích chống lại dân thường trong một cuộc chiến tranh như thế, trong một bài báo viết về quan hệ ngoại giao của ông tháng mười năm 1964: "Yêu cầu quân sự cấp bách nhất hiện nay là phải tạo ra quyền ưu tiên số một cho lĩnh vực quân sự để bảo vệ và giúp đỡ người dân. Khi giới quân sự bắt đầu nổ súng ở cự ly xa, cho dù bằng các vũ khí bộ binh, pháo binh hay không kích vào một xã hay một làng đông dân thường, thì các sĩ quan miền Nam Việt Nam, những người đưa ra các mệnh lệnh đó và các cố vấn Mỹ, những người đã để họ thực hiện mệnh lệnh, đang góp phần phá đi sự tự do của dân làng. Sự căm thù của người dân đối với giới quân sự vì những hành động như thế là một động lực mạnh mẽ thúc đẩy họ phối hợp với Việt Cộng". Tới giờ, tôi đã nghe điệp khúc này nhiều lần từ John Paul Vann, nhưng đây là lần đầu tiên tôi nghe được từ Lansdale - đó là lý do mà Vann cũng như tôi, tôn trọng ông ta - và ông ta đã không thay đổi quan điểm của mình.
Mùa hè năm 1966, Patricia Marx tới Sài Gòn thăm tôi trong một chuyến thăm dài ngày lần thứ hai vào kỳ nghỉ hè. Khi tôi đến Việt Nam năm 1965, vì sự hiểu lầm của tôi về tình cảm của cô ấy tôi không chắc rằng chúng tôi sẽ lại thân thiết được như trước. Nhưng chúng tôi bắt đầu gửi thư và băng qua lại cho nhau, lại một lần nữa tôi đắm chìm trong tình yêu. Tháng mười hai năm 1965, Patricia tới thăm tôi ở Sài Gòn, trong kỳ nghỉ Giáng sinh của tôi, chúng tôi đã cùng nhau đi du lịch Thái Lan, Ấn Độ và Nepal. Đó là một kỳ nghỉ rất lãng mạn. Trước sự ngạc nhiên của mình, tôi tự thấy phải suy nghĩ một cách nghiêm túc về việc kết hôn lại. Trong khi chúng tôi thường tranh luận về Việt Nam, nhưng tôi cho rằng tôi có thể thuyết phục hoặc ít ra là gieo rắc những triển vọng tốt đẹp vào cô ấy rằng chúng ta đã đính hôn với một lý do chính đáng, có sự ủng hộ của những người Việt Nam như Châu, những người đang đấu tranh để đất nước của họ thoát khỏi sự thống trị của Cộng sản. Tôi đưa cho Patricia một cuốn sách của Hoàng Văn Chí có nhan đề "Từ Chủ nghĩa thực dân tới Chủ nghĩa cộng sản" viết về sự khắc nghiệt của thời kỳ Cải cách ruộng đất ở miền Bắc Việt Nam.
Một phân vân nhỏ của tôi về Patricia, không biết cô ấy có đủ can đảm để là người bạn đời của tôi không. Tôi đã được trả lời vào một buổi sáng sớm ở Benares khi chúng tôi đi chơi ở Ganges bằng một chiếc thuyền nhỏ chạy qua những bãi hoả thiêu đang cháy, nơi những thi thể được hoả táng. Xuống khỏi cầu tầu và các bậc thang là tới con sông, mọi người đang tắm trên Ganges thần thánh. Lúc đó người lái thuyền gợi ý tôi tự tắm trên sông. Tôi hỏi liệu những người đi tắm khác cũng sẽ được hoan nghênh, nhưng anh ta nói sẽ chẳng có ai để ý và hoá ra điều đó là thật. Tôi bỏ quần áo ngoài và kiểm tra kỹ mạn thuyền. Tôi thấy đám tro tàn trên mặt nước đang trôi ra từ một vụ hoả táng ngược dòng. Trong khi đó, không chút do dự, Patricia cởi chiếc quần bò, chỉ mặc chiếc váy màu đỏ và lội qua chỗ tôi. Cô ấy làm tôi rất có ấn tượng. Tôi không nghĩ mình đã biết nhiều các cô gái Mỹ, những người rất thích nước. (Patricia nói: "Em bị lôi cuốn mạnh mẽ. Em đã phát điên lên vì yêu, mất hết tự chủ). Trên sông, tôi đã hỏi cô ấy sẽ lấy tôi chứ và cô ấy gật đầu.
Trở về Sài Gòn, cô ấy phải quay về Mỹ và tôi đã không nhìn thấy Patricia trong suốt 6 tháng. Trước khi cô ấy được nghỉ tháng sáu năm 1966, chúng tôi đã có kế hoạch cùng nhau đi Nhật trong kỳ nghỉ của tôi. Tôi nói với Patricia tôi không thể bỏ qua cơ hội để đưa ra những đánh giá cho Hội đồng đặc nhiệm trong nhóm nghiên cứu liên ngành về chương trình bình định.
Trong khi tôi phải tới nhiều nơi để thực hiện công việc nghiên cứu Patricia đã nhanh chóng tìm cho mình một công việc. Sau cuộc gặp với nhà báo Frances Fitzgerald (Tác giả của cuốn Fire in the lake - Lửa trong lòng hồ), Patricia đã đề nghị họ cùng nhau viết một bài báo về "các nạn nhân khác" ở Việt Nam, những người tị nạn đã trốn khỏi quê hương để tới những nơi có sự kiểm soát của chúng tôi(75). Chính sách quan hệ với quần chúng của Mỹ là những người này phải bỏ phiếu chống lại Việt Cộng bằng cách rời khỏi gia đình của họ. Tuy nhiên, các cuộc phỏng vấn dân tị nạn và đàm phán với đại diện của họ trong các trại cho thấy rất rõ ràng rằng một lý do cơ bản và là lý do duy nhất làm họ phải bỏ ruộng vườn, nhà cửa, nơi thờ cúng của gia đình và mồ mả tổ tiên là do hậu quả kéo dài của các cuộc không kích và pháo kích của Mỹ.
Patricia và Frances đã thực hiện cuộc phỏng vấn với GVN và các quan chức Mỹ có trách nhiệm quan tâm tới những người tị nạn này. Họ thấy hoảng sợ trước sự tự mãn và thờ ơ của đám quan chức này, đặc biệt là người Việt Nam, nó được thể hiện bằng các điều kiện sống của những người tị nạn ở các trại xung quanh Sài Gòn mà chúng tôi đang tới thăm. Trong tất cả các vùng nông thôn tôi đã tới thăm, tôi chưa được tới một trại tị nạn nào gần Sài Gòn như họ đang tả lại cho tôi. Lúc đó Patricia thúc giục tôi đi cùng với họ. Thời tiết đang trong mùa mưa.
Điều tôi thấy là một thành phố nhỏ có nhiều người đang sống trong các túp lều trên các cánh đồng bùn lầy và rác rưởi trộn lẫn với nhau. Dân tị nạn sẽ đi qua đám bùn lầy này bằng một tấm ván nhỏ bắc từ túp lều này sang túp lều kia. Thật sự không thể nào không dẫm chân vào đống bùn dơ dáy đó, nhất là với một người phương Tây. Như thế mới có thể thấy được tại sao người ta lại dùng bom để bắt người dân phải chuyển vào những nơi như thế này.
Patricia đã nhìn cuộc chiến tranh bằng con mắt hoàn toàn khác. Không có nhiều phụ nữ Mỹ ở Việt Nam ngoại trừ các cô thư ký. Vào một đêm ở Chợ Lớn, khu phố Tàu, ăn tối với 8 hoặc 9 người bạn trai, Patricia tình cờ hỏi từng người về hoàn cảnh gia đình của họ. Sau này cô ấy nói với tôi rằng tất cả bọn họ đều ly dị hoặc ly thân với vợ từ lâu. Không ai là mới cưới. Patricia có cảm nhận rằng họ đều là những người đàn ông tuyệt vọng với gia đình nên tìm đến với sự nguy hiểm và chiến tranh, ưa mạo hiểm vì họ cảm thấy không còn gì để mất. Cô ấy sẵn sàng phổ biến điều đó với toàn bộ đoàn đi, với những người đàn ông cô ấy biết là đang tiến hành cuộc chiến tranh trong nước, mặc dù tôi không chắc đó là việc làm chính đáng.
Mặt khác, bây giờ tôi đã đính hôn. Nhưng hình như cô vợ chưa cưới của tôi khi quay trở lại Việt Nam đã bị nhiễm nặng các quan điểm chống chiến tranh. Những nỗ lực trước đây của tôi truyền cho cô ấy đã dần mất đi. Tôi cứ phân vân, ai đã truyền bá cho cô ấy? Khi tôi hỏi Patricia, cô ấy giải thích nhiều năn nay người ta đã đưa lên tivi cho những người Mỹ ở trong nước xem những cảnh quay hàng ngày về cuộc chiến đấu và sự phá huỷ ở Việt Nam mà chúng tôi hoàn toàn không được xem ở Sài Gòn, nơi chúng tôi còn không được xem cả những chương trình thời sự của Hoa Kỳ. Vì thế, không có gì là khó đối với cô ấy khi xem được những gì thực sự đang diễn ra ở Việt Nam khi cô ấy phải xa tôi. Patricia nói, tôi là người đã cố gắng truyền bá cho cô ấy. Còn sự chứng kiến trực tiếp của cô ấy với cái mà Johnson và Humphrey gọi là một cuộc chiến khác đã không giúp gì được cho tôi.
Tại bữa tiệc chia tay Neil Sheehan (nhà báo Mỹ, tác giả của cuốn sách Bright Shining Lie - Sự lừa dối hào nhoáng) và Susan Sheehan, những người sẽ rời Sài Gòn sau nhiệm kỳ thứ hai của Neil ở tờ Thời báo New York, chúng tôi đã gặp một thành viên của Uỷ ban Giám sát quốc tế (ICC), người vừa từ Hà Nội vào. Tôi chưa bao giờ gặp người nào đã từng ở miền Bắc Việt Nam lúc chúng tôi tiến hành các cuộc tấn công. (Các báo cáo của Harrison Salisbury cho tờ Thời báo 6 tháng sau là những thống kê đầu tiên về sự thiệt hại phía dân sự ở miền Bắc mà đa phần người Mỹ trong đó có cả các quan chức cấp cao, được đọc). Chúng tôi rời bữa tiệc ra về, ngay sau khi nghe ông ta kể về những khu phố của thường dân bị bom của chúng ta san phẳng, Patricia quay sang tôi và nói với giọng buộc tội căng thẳng: "Làm sao anh có thể tham gia vào việc này?"
Tôi cảm thấy thất vọng và tức giận. Tôi không thích điều chúng tôi vừa nghe được, hơn bất cứ điều gì cô ấy đã làm. Tôi căm ghét điều đó. Về việc này chẳng lẽ cô ấy không hiểu rõ tôi?
Tôi luôn phản đối việc ném bom miền Bắc, và ngay lúc này tôi đang cố gắng hết sức và tôi biết đây cũng là cách hiệu quả nhất để hạn chế việc ném bom ở miền Nam. Cứ cho là như vậy, tôi sẽ không đến bất cứ đâu. Nhưng tôi cảm thấy mình đang bị buộc vào trách nhiệm trước mọi vấn đề của cuộc chiến, kể cả các lĩnh vực tôi không bao giờ tin vào và các lĩnh vực tôi muốn chấm dứt.
Chúng tôi dường như lại quay lại tình trạng của tháng 6-1965. Tôi đã huỷ bỏ việc đính hôn và ý tưởng cưới một ai đó luôn làm cho tôi phải nghi ngờ. Khi chúng tôi chia tay, tôi chắc chắn là chia tay vĩnh viễn nhưng thực tế được khoảng 3 năm. Tôi sẽ tham gia vào nhóm người cô ấy đã gặp ở Chợ Lớn. Khi nhìn lại, sự chuẩn đoán của cô về những người này đã giúp tôi khá nhiều cho những tháng còn lại của tôi ở Việt Nam.
Tháng 10-1966, tôi trở về Mỹ trong một kỳ nghỉ. Nhưng ở Washington tôi lại được lệnh sang Việt Nam trong một chuyến đi có định hướng thay cho Nicholas Katzanbach, vừa lên làm thứ trưởng Bộ Ngoại giao. Trên chiếc KC- 137 không cửa sổ của McNamara, một chiếc máy bay có thể bay một mạch tới Việt Nam, tôi có cơ hội để đưa cho John McNaughton, người cấp trên trước đây của tôi, tất cả các bản ghi nhớ mà tôi đem về từ Sài Gòn. Tôi rất hài lòng thấy John đưa từng bản một cho McNamara khi ông ta đọc xong và nhìn họ đọc từng trang một của các bản ghi nhớ. Đó là một chuyến đi dài và hình như họ không đem theo thứ gì để đọc. Tôi luôn nghĩ về điều đó như một điểm mạnh cho công việc của mình. Thông thường, bạn không bao giờ biết được liệu một người cấp trên có thực sự muốn đọc những gì bạn đã viết ra không, đó là chưa kể tới việc còn đưa nó cho cấp trên. Lúc đó McNaughton bảo tôi ngồi cạnh và đưa ra 2 đề nghị, cho chính ông ta và cho Bộ trưởng: Tôi có thể đưa cho ông ta một bản copy của bản báo cáo về chuyến đi của tôi tới Hậu Nghĩa và nếu không phiền tôi có thể không đưa bản báo cáo này và các bản báo cáo khác cho tướng Wheeler, vì tầm quan trọng của các mối quan hệ quân - dân?
Trên chuyến bay trở về Washington một tuần sau đó, khi chúng tôi gần kết thúc chuyến đi, McNamara gọi tôi ra phía sau máy bay, nơi ông đang đứng với Bob Korner, một trợ lý đặc biệt cho Tổng thống về các nỗ lực bình định của Washington.
McNamara nói: "Dan, anh là người có thể giải quyết được việc này. Korner đang bảo chúng ta đã tiến bộ rất nhiều trong chương trình bình định. Tôi nói mọi việc trở nên tồi tệ hơn cách đây một năm. Anh thấy thế nào?"
Tôi nói: "Ồ, thưa ngài Bộ trưởng, tôi rất muốn biết mọi việc tiến triển được bao nhiêu so với chúng cách đây một năm. Mọi việc khá tồi tệ, nhưng tôi sẽ không nói là tồi tệ hơn bây giờ mà vẫn chỉ là như trước ".
McNamara phấn khởi nói: "Điều đó đúng như điều tôi đang nói. Năm ngoái, chúng ta đưa thêm hơn một trăm nghìn quân vào đất nước này và không hề có sự tiến triển nào. Mọi việc hoàn toàn không tốt hơn. Nghĩa là tình hình cơ bản thực sự tồi tệ hơn! Không đúng thế sao?"
Tôi trả lời: "Ồ, ngài đã có thể nói như thế thì đó thực sự là một cách nhìn nhận thú vị về vấn đề này".
Ngay lúc đó máy bay bắt đẫu tới chỗ đường vòng và viên phi công thông báo: "Thưa các quí ngài, chúng ta đang đến gần căn cứ không quân Andrews. Xin quí vị ngồi tại chỗ và thắt chặt dây an toàn".
Mười phút sau chúng tôi hạ cánh xuống mặt đất. McNamara cùng chúng tôi bước xuống chiếc thang phía sau ông ta. Hôm đó là một buổi sáng sương mù, một hình vòng cung các máy camera và đèn truyền hình đã đứng đứng sẵn ngay chỗ máy bay hạ cánh.
Giữa vòng cung có một hàng các micro. McNamara bước qua các micro và nói với đám đông các phóng viên: "Thưa các bạn, tôi vừa từ Việt Nam trở về, tôi rất vui vì có thể thông báo với các bạn rằng chúng ta đang có những tiến triển lớn trong nỗ lực của chúng ta ở Việt Nam trên mọi phương diện. Những gì tôi đã thấy và nghe được trong chuyến đi này đã rất khích lệ tôi…"
Chú thích:
(74) "của Quân đoàn 3" - Ellsberg, bản ghi nhớ cho Phó Đại sứ Perter, tài liệu chưa xuất bản.
(75) Sau cuộc gặp nhà báo Francé… một bài báo cùng với… Fitz Gerald, 59-67.
Từ cuối tháng mười một năm 1966 cho tới khi tôi rời Việt Nam vào tháng sáu năm sau, tôi là trợ lý đặc biệt cho phó đại sứ Porter, người đã chịu trách nhiệm về mọi hoạt động thuộc lĩnh vực dân sự của Mỹ ở Việt Nam. Công việc chính của tôi là đưa ra những đánh giá cho Porter về các chương trình và hoạt động, đặc biệt có liên quan tới chương trình bình định và các hoạt động quân sự, dân sự chung khác. Cuối tháng 12-1966, tôi tới thăm một làng Việt Cộng mới được "giải phóng" có tên là Rạch Kiến ở tỉnh Long An, phía nam của Sài Gòn ở châu thổ sông Mê Kông. Trong vài năm nay, không một lực lượng nào của quân đội Sài Gòn đi vào khu vực đó. Để chứng tỏ các lực lượng Mỹ có thể nắm quyền và bình định được một huyện do Việt Cộng kiểm soát chặt chẽ, Sư đoàn 25 của Mỹ đã dùng trực thăng đổ thêm một tiểu đoàn tăng cường xuống gần huyện này vào ngày 22-12-1966, một ngày trước khi tôi tới Sài Gòn trong một chuyến thăm 10 ngày.
Lý do chính để tôi thực hiện chuyện thăm này là do sự hoài nghi của đại sứ Lodge và phó đại sứ Porter về sự can thiệp của quân Mỹ trên chiến trường và chương trình bình định ở các khu đông dân ở vùng châu thổ sông Mê Kông. Lodge thường không can thiệp vào các hoạt động quân sự nhưng ông ta có một linh cảm rõ ràng rằng sự yểm trợ của pháo binh và không quân Mỹ sẽ gây ra nhiều thương vong cho thường dân ở vùng châu thổ.
Lodge muốn có một bản đánh giá của tôi về việc liệu ông ta có nên nỗ lực ngăn cản MACV triển khai các đơn vị chiến đấu Mỹ tới khu vực đó. Đã có sự phản đối trong ngày đầu tiên khi tiểu đoàn này đổ quân xuống đây. Cán bộ Việt Cộng đang sống với gia đình trong các túp lều và trong các phòng làm việc có các bức vách và mái lợp rạ ở trung tâm làng đã nhanh chóng bỏ trốn, để lại các túp lều cho người Mỹ làm sở chỉ huy tiểu đoàn. Tôi đã tới đó ngày thứ hai bằng máy bay trực thăng. Viên trung tá, sĩ quan chỉ huy, nhận được một thông báo của sở chỉ huy sư đoàn là tôi sẽ đến, đã đứng ở cửa máy bay trực thăng để đón tôi khi tôi bước ra. Anh ta xách chiếc túi của tôi trong có đựng một chiếc túi ngủ, mấy bộ quần áo, giầy dã chiến và đạn dược, đưa vào lều chỉ huy. So với tôi trước đây, anh ta nhiều hơn tôi mấy tuổi, nhưng là một FSR-l nên tôi cao hơn anh ta mấy cấp.
Anh ta đưa tôi qua chiếc lều bạt cạnh đó và vào ngôi nhà cạnh bốt chỉ huy của anh ta, cả hai đều của Việt Cộng bỏ lại ngày hôm trước.
Viên sĩ quan chỉ huy nói với tôi đây là tuần đầu tiên của anh ta trong một căn cứ của bộ binh, vì suốt những năm trong quân đội anh ta đều là một sĩ quan pháo binh. Vì mục đích nghề nghiệp, anh ta muốn trở thành một chỉ huy bộ binh, anh ta đã trông mong vào sự chỉ bảo của người chỉ huy trước, nhưng người chỉ huy này đã bị điều động luân phiên sang vị trí khác. Thay vào đó anh ta nói với một giọng mất lòng tin và có chút cay đắng, sự thay đổi tình thế chỉ bằng một cái bắt tay phía dưới những chiếc cánh quạt của chiếc trực thăng đã đưa anh ta trở về vị trí trước đây của tiểu đoàn. Người chỉ huy trước đã đem theo tất cả trang thiết bị lên trực thăng, chúc anh ta may mắn, trèo vào chỗ người kế nhiệm anh ta vừa xuống và bay đi mất. "Anh ta thậm chí không thèm đi tới chỗ tôi để giới thiệu tôi với các sĩ quan khác?"
Người chỉ huy mới đối xử với tôi tốt hơn. Anh ta giới thiệu tôi với các sĩ quan khi chúng tôi đi qua họ, anh ta đã tự giới thiệu với họ từ tuần trước. Tôi nói với người chỉ huy rằng ngài phó đại sứ muốn tôi tới đây để quan sát các hoạt động ở đây như một công việc mở đầu cho chương trình bình định của Mỹ. Tôi không nói với ông ta về những nghi ngờ của ngài đại sứ về hoả lực của Mỹ ở vùng châu thổ.
Tiểu đoàn này đóng quân gần Sài Gòn nên đã chứng kiến rất ít hoặc không chứng kiến hành động nào kể từ khi tới Việt Nam.
Theo lời một thiếu tá, người đã ở với họ trong vài tháng, thì hầu hết những người lính này đã nghe thấy âm thanh đầu tiên là những tiếng súng rải rác khi họ nhảy dù xuống đây vào ngày hôm trước. Mặc dù khu vực này rất nổi tiếng, nhưng tay thiếu tá thực sự không muốn đụng độ nhiều hơn nữa bằng hoả lực họ đem theo và bằng sự yểm trợ của không quân. Như chúng tôi đã nói, các trực thăng vận tải hạng nặng đang thả các khẩu pháo và các thùng đạn xuống căn cứ pháo binh gần trung tâm làng.
Chúng tôi đang đứng nói chuyện ở một ngã tư giữa làng và có thể nhìn thấy một nhóm người mặc quân phục của Mỹ đi trên một trong những con đường giữa các cánh đồng lúa đang tiến về phía chúng tôi. Thì ra họ là nhóm cố vấn Mỹ gồm 2 sĩ quan và 1 trung sĩ, đang đến một tiểu đoàn của Quân đội Việt Nam cộng hoà đã hành quân đến từ hôm trước để tác chiến hợp đồng với tiểu đoàn của Mỹ. Họ đóng quân ở con đường phía trước cách chúng tôi khoảng 1,25 dặm và đã tiến đến gặp chúng tôi, đi bảo vệ cho họ là một tiểu đội lính của Quân đội Việt Nam cộng hoà được trang bị đầy đủ. Họ nói với chúng tôi, nhiều binh lính và hạ sĩ quan của họ cơ bản là ở vùng này nên muốn cảnh báo chúng tôi rằng chúng tôi không được vào làng trong thời gian đông người. Chúng tôi nên có bảo vệ thường xuyên.
Một cố vấn lớn tuổi người Mỹ nói: "Tối nay các anh sẽ bị tập kích pháo". Anh ta là một đại uý trẻ trung, rắn chắc, đã từng là một cố vấn của Quân đội Việt Nam cộng hoà trong gần một năm. Đó là điều cảnh báo chính mà anh ta phải truyền đạt tới chúng tôi. Anh ta nói thêm: "Hãy nhớ rằng họ đã sống ngay trên chỗ các anh đang đứng từ lâu rồi. Họ sẽ hiểu rất rõ ý đồ của các anh".
Viên sĩ quan hành chính nói: "Anh đang đùa đấy à?" "Đây là một tiểu đoàn Mỹ được tăng cường có sự yểm trợ của cả pháo binh và không quân. Tối nay sẽ không có một Việt Cộng nào trong vòng 10 dặm". Một lát sau, 3 người Mỹ nói, họ muốn ra khỏi con đường này và quay về căn cứ "trước khi trời tối". Trước khi họ rời đi, họ đã mời tôi tối hôm sau ở lại với họ. Tiểu đoàn trưởng của họ người Việt Nam, theo đạo Thiên Chúa, đang tổ chức một bữa ăn tối đặc biệt vào đêm Giáng sinh để tỏ lòng biết ơn các cố vấn Mỹ.
Sĩ quan hành chính nói với tôi: "Những gã đó đã ở với Quân đội Việt Nam cộng hoà quá lâu". "Nhóm của họ thậm chí sẽ không vào huyện nếu chúng tôi không ở quanh đó. Nhưng tối nay họ sẽ được an toàn. Các anh sẽ không bắt được một Việt Cộng nào trong phạm vi hoả lực của chúng ta trong suốt tháng tới".
Gần như cả tiểu đoàn phải tiến hành một buổi quét dọn cả khu vực sau ngày Giáng sinh, mất 3 ngày liền. Trong khi đó họ còn phải đi tuần nhiều để làm quen với địa hình. Tôi có thể tiếp tục mọi công việc tôi muốn. Sau bữa tối, có một buổi quán triệt cho các sĩ quan về các đợt tuần tra ngày hôm sau trong túp lều làm bốt chỉ huy của tiểu đoàn.
Có một bản đồ lớn của huyện Rạch Kiến trên tường, có phạm vi của tiểu đoàn và các vị trí của các đơn vị khác nhau được đánh dấu bằng chì màu xám. Túp lều này, giống như tất cả các túp lều ở gần ngã tư, khá chắc chắn, có lợp mái tôn hình làn sóng, điều đó có thể phản ánh lại các chương trình bình định của những năm trước đây. Cũng như các túp lều khác mà chúng tôi chiếm được, trên đó có những chiếc đèn lồng thắp sáng bằng gas, được treo bằng các móc. Tất nhiên trong làng không có điện.
Trên đường về sau buổi quán triệt, tôi đứng nói chuyện một chút với một lính binh nhì còn rất trẻ, tay cầm khẩu M-16 đang đứng gác ở bốt chỉ huy. Đây là đêm đầu tiên của anh ta ở đất nước này. Anh ta đã tới sân bay Tân Sơn Nhất phía ngoài Sài Gòn vào sáng nay và đã được cử ngay tới tỉnh Long An, sau đó buổi chiều lại tham gia cùng đơn vị này ở Rạch Kiến. Thực sự là một ngày dài đối với anh ta. Trong túp lều cạnh cửa ra vào, tôi mắc màn để tránh muỗi xung quanh chiếc giường bạt nhỏ mà viên đại tá bảo tôi nằm ngủ ở đó. Viên đại tá tắt đèn lồng và nằm ngủ trên chiếc giường cạnh tôi.
Khoảng hai giờ sau, chúng tôi bị thức giấc vì những tiếng nổ đanh của kim loại, dường như ở trên con đường hướng tới chỗ chúng tôi. "ùm, ùm, ùm?" Chúng tôi đi giày trong đêm tối vội vã lao ra ngoài không kịp buộc dây. Tôi theo viên đại tá tới bốt chỉ huy bên cạnh, qua chỗ tay lính gác cổng đang cuống cả lên.
Cánh cửa đóng chặt ngay sau chúng tôi khi một tiếng "ùm" khác nổ ngay ngoài cửa và các bức tường rung lên. Chiếc đèn lồng đung đưa nhẹ trên chiếc móc, làm cho những hình bóng của nó xoay tròn. Một mặt của tấm bảng giữ bản đồ đã không còn đích và rơi xuống mặt bàn, cà phê đổ hết ra bàn. Tất cả chúng tôi đang loạng choạng và đâm sầm vào nhau khi túp lều rung lên.
Mọi người tranh nhau chiếc mũ sắt. Bất chợt tôi thấy tiếc vì đã không đem theo một chiếc. Tôi nghĩ chắc sẽ không vấn đề gì nếu tìm được một chiếc mũ sắt trong một sở chỉ huy tiểu đoàn khi cần nhưng đây không phải là lúc cố có thể mượn được một chiếc.
Khi chiếc đèn không lắc nữa, một ai đó bước vào nói người gác cổng bên ngoài, tới từ sáng hôm nay, đã bị trúng quả đạn nổ ngay ngoài cửa ra vào. Anh ta bị thương nặng. Một trực thăng cứu thương đã đưa anh ta đi cùng với một số người bị thương khác nhưng anh ta đã bị chết trên chuyến bay.
Các phát thanh viên của đài ở phòng bên cạnh đang hướng máy thu phát tới các đơn vị khác của tiểu đoàn. Sĩ quan tác chiến đang gắn các báo cáo lên bản đồ, cố tìm xem hoả lực pháo được bắn từ đâu để họ có thể phản pháo lại. Còn có các súng máy 50 ly đang bắn về phía chúng tôi, từ vài vị trí cách đó không xa lắm.
Viên cố vấn đi xuống con đường đã đúng: Việt Cộng đã hoàn toàn biết được các ý đồ của chúng tôi và đạn pháo của họ rất tốt.
Trong loạt đạn đầu tiên, họ đã thả một chuỗi pháo cối ngay trên con đường, mỗi quả rơi vào một nhà dọc theo đường đi. Họ chỉ để sót bốt chỉ huy cách đó ít mét và rõ ràng là túp lều ngay cạnh chỗ viên đại tá và tôi đang ngủ. Chúng tôi chờ đợi một loạt pháo khác nhưng đã không có. Các đội tuần tra được cử ra ngoài theo hướng có tiếng súng 50 ly nhưng không hy vọng nhiều sẽ phát hiện được điều gì. Có nhiều người bị thương trong các túp lều. Sau một lát, chúng tôi trở về túp lều của mình và đi ngủ tiếp.
Sáng hôm sau, một người đã nhìn thấy quả pháo 60 ly chưa nổ mà tôi không hề nhìn thấy, đang nằm trong một chỗ hõm trên sàn nhà cách giường của tôi một đoạn. Chắc chắn nó rơi vào đó khi chúng tôi vừa ra ngoài vì chúng tôi đã không nghe thấy tiếng nó xuyên qua mái nhà. Tất cả binh lính đều bàn luận tới các quả pháo có tên trên đó. Với suy nghĩ rằng một quả pháo có địa chỉ của tôi trên đó không trúng vào tôi đã làm tôi bỏ qua thực tế là nó vẫn chưa nổ. Tôi bấm nhanh các kiểu ảnh, đi vòng quanh nên có thể chụp được cận cảnh và chụp chớp nhoáng trên cùng một khuôn hình với góc giường của tôi, khi đội phá bom tới. Họ nhìn thấy một thằng ngốc đang giẫm lên một quả pháo chưa nổ và nói: "Lạy chúa, nó vẫn chưa nổ!". Họ quát tôi tránh khỏi đó một cách cộc lốc.
Trưa hôm đó, một tiểu đoàn thực tế không được ngủ nhiều đã phải triển khai rộng ra khu vực vành đai và chuẩn bị cho một đêm mất ngủ khác trong tình trạng báo động cao. Đó là đêm Giáng sinh. Giữa trưa, viên cố vấn từ dưới đường lên đón và đưa tôi trở về căn cứ của anh ta. Chúng tôi đi bộ độ mấy dặm có các vệ sĩ đi theo trông họ đề phòng cảnh giác tới mức không bình thường. Họ đã nghe thấy tiếng pháo cối từ đêm hôm trước.
Tôi đem theo một chiếc bánh đựng trong một cái hộp thiếc nhỏ. Ngay trước khi tôi đến Long An, phó Đại sứ Porter đã lấy nó trên chiếc bàn trong văn phòng của ông và đưa cho tôi để chuyển cho một số cá nhân được khen ngợi trên chiến trường.
Một ai đó ông ta không biết, đã gửi chiếc bánh tới đại sứ quán để ăn mừng lễ Giáng sinh. Tôi đã xuất hiện trong bữa tiệc đêm Giáng sinh này hoàn toàn tình cờ sẽ là một dịp rất tốt.
Người ta đã đón nhận chiếc bánh rất vui vẻ mặc dù không ai trong số các sĩ quan Việt Nam này đã từng được thấy một chiếc bánh như thế. Nó không hợp với thức ăn và nước mắm của Việt Nam, nhưng nó hợp với các đồ đóng góp khác của người Mỹ, rượu Chivas Regal và Rémy Martin với giá rẻ ở PX ở Sài Gòn, đã làm tất cả các cố vấn nổi tiếng với các đối tác người Việt Nam của họ. Có khoảng 12 người chúng tôi ngồi quanh một chiếc bàn rộng phía ngoài: 4 người Mỹ, một phiên dịch, tiểu đoàn trưởng, các đại đội trưởng và các sĩ quan (viên chức) hành chính của anh ta. Hôm đó là một đêm nóng bức, ẩm ướt, cùng với Whisky Scotland, cognac và rượu Việt Nam, rất nhiều bia 33 của Việt Nam đã được đem ra uống.
Người không hào hứng với bữa tiệc lắm là viên sĩ quan hành chính, một thiếu tá người Việt. Trước đây anh ta đã từng uống rượu của người Mỹ, vì anh ta đã đi cùng với một đoàn cố vấn khi chỉ huy đại đội trinh sát cùng sư đoàn của Quân đội Việt Nam cộng hoà, nhưng rõ ràng bữa tiệc không thích hợp với anh ta, chứ không phải lượng rượu mà anh ta đang uống. Có lẽ đó là những người Mỹ ở Việt Nam đã không hợp với anh ta. Một thứ gì đó chắc không phải là chiếc bánh, hình như theo anh ta ra ngoài. Viên đại uý đã mời tôi, được cảnh báo khi anh ta biết rằng viên thiếu tá này khá khét tiếng vì anh ta không ưa những người Mỹ. Nhưng không phải đợi đến cuối buổi tối hôm đó chúng tôi mới biết được rằng anh ta phải thay chức chỉ huy vì đã bắn vào các cố vấn nhưng bị trượt.
Viên sĩ quan hành chính không tham gia vào câu chuyện trong bữa ăn tối, anh ta đã uống lặng lẽ khi các sĩ quan người Việt Nam hát những bài hát trữ tình tiếng Việt, xen lẫn các bài hát mừng Giáng sinh của những người Mỹ. Sau đó anh ta bắt đầu nói, đưa ra những câu hỏi cho người Mỹ bằng một giọng trầm thấp có chút cay đắng. Viên trung uý người Việt Nam đang dịch đã nói với chúng tôi: "Anh ta hỏi, tại sao người Mỹ lại đến đây? Người Mỹ cho rằng người Mỹ sẽ phải dạy cho người Việt Nam ở Việt Nam điều gì? Có phải người Mỹ cho rằng chúng tôi không đủ dũng khí để chiến đấu với Cộng sản?"
Viên thiếu tá nói nhanh và to hơn. Anh ta không chờ để phiên dịch và cũng không đợi các câu trả lời. Bây giờ anh ta đang nói thậm chí còn to hơn nữa với người Việt Nam. Họ ngồi im lặng trông có vẻ bối rối. Người phiên dịch đã không dịch cho đến khi chúng tôi hỏi anh ta đang nói gì. "Anh ta nói "người Mỹ là những người nhát gan". Anh ta nói…". Viên trung uý nhìn vào tiểu đoàn trưởng cũng là một thiếu tá, một cách do dự.
"Anh ta nói gì?"
"Anh ta nghĩ thiếu tá… quá thân thiện với người Mỹ". Rõ ràng viên trung uý không sẵn sàng dịch hết những gì viên sĩ quan hành chính gần như đang quát lên. Nhưng khi chúng tôi bắt buộc, anh ta đã giải thích. Người Mỹ là những người ngạo mạn, dốt nát và thô lỗ. Đối với người Việt Nam đó là một sự nhục nhã khi phải giả vờ nghe theo lời khuyên của họ. Tiểu đoàn trưởng cau mày nhưng không nói gì. Sau đó tiểu đoàn trưởng đột ngột đứng lên, nói gay gắt với viên thiếu tá rồi bỏ đi. Mọi người đều đứng lên trừ viên sĩ quan hành chính, anh ta đập mạnh tay xuống bàn rồi với lấy chai cognac.
Viên đại uý kéo tôi ra và chỉ cho tôi chỗ ngủ, cùng túp lều với anh ta. Lúc đó khá muộn nhưng vẫn sáng. Chúng tôi đang định đi dạo một vòng quanh khu vực tiểu đoàn trước khi trời tối. Nhưng viên trung uý người Việt Nam đã tới gặp tiểu đoàn trưởng xin lỗi về việc của thiếu tá. Trung uý nói: "Anh ta đã say". Chúng tôi nói chúng tôi biết điều đó. Tôi nói, có thể nhiều người Việt Nam cũng có cảm giác như anh ta. Đó là điều có thể hiểu được.
Viên trung uý không nói gì. Một lúc sau tôi hỏi anh ta một cách thận trọng, các sĩ quan khác có thể nghĩ gì về những điều viên thiếu tá đã nói. Anh ta nói nhanh: "Họ rất lấy làm tiếc rằng anh ta đã nói những điều này trước mặt anh. Họ không đồng ý với điều đó họ rất tức giận với anh ta, nhưng anh ta là một thiếu tá".
"Thế, họ có phản đối với những gì anh ta đã nói?"
"Tiểu đoàn trưởng hoàn toàn không đồng ý". "Còn những người khác thì sao?"
Anh ta ngần ngừ "Ồ, họ có thể tán thành một số điều nhưng không phải là hoàn toàn".
Có một tiếng súng rất to và rất gần. Chúng tôi lần đi tìm vũ khí. Viên trung uý nhảy nhẹ lên, tất cả chúng tôi cũng thế, nhưng trông anh ta không có vẻ ngạc nhiên. Anh ta ra hiệu cho chúng tôi và nói: "đừng lo, không có gì đâu".
Anh ta nói: "Không vấn đề gì, ổn thôi, đừng bận tâm". Lại có thêm một tiếng súng nữa, xa hơn một chút. Viên trung uý giơ cả hai tay lên, đứng trước cửa ra vào và yêu cầu chúng tôi không được ra ngoài lúc này.
Trung uý nói: "Đó là thiếu tá. Nhưng không sao, anh ta rất say và đang rất tức giận. Anh ta đang đi lấy súng lục. Anh ta đang nói anh ta sẽ bắn những người Mỹ. Tôi nghĩ phải nói với các anh nhưng không muốn các anh phải lo lắng. Không có nguy hiểm gì nhưng anh nên ở lại trong này tối nay. Anh sẽ được an toàn. Tiểu đoàn trưởng lệnh cho các binh lính để mắt tới anh ta và không để anh ta tới gần túp lều này".
Một phát súng thứ 3 dường như vẫn còn ở xa, khoảng một trăm mét. Nghe âm thanh cứ như thể nhằm vào hướng chúng tôi.
"Anh ta sẽ bắn ai? Chúng ta hay những binh lính?"
"Không ai cả. Anh ta chỉ bắn vào không trung. Anh ta bị say". Viên trung uý bảo chúng tôi đi ngủ, phải ngủ ngon không cần lo lắng. Anh ta chúc chúng tôi ngủ ngon và rơi đi.
Đại uý và tôi nhìn nhau một lúc, cuối cùng tôi hỏi: "Anh nghĩ gì về việc này?"
Đại uý nhún vai, đặt khẩu M-16 xuống mà anh ta đã giật lấy khi nghe tiếng súng đầu tiên, cởi chiếc quần dài và nói: "Chúng ta đi ngủ thôi, ở đây chúng ta sẽ ổn. Họ không để anh ta đến gần chúng ta đâu. Họ sẽ rất bối rối nếu để anh ta tìm được chúng ta".
Tôi suy nghĩ trong một lát. Trong yên lặng chúng tôi có thể nghe thấy tiếng quát tháo, đúng là của viên thiếu tá. Không gian trở nên yên tĩnh. Sau đó có thêm nhiều tiếng la hét từ một vị trí khác Hình như anh ta đi vòng quanh. Thỉnh thoảng có một tiếng súng nổ và có thêm những tiếng la hét.
Bây giờ trời đã tối. Với những gì tôi biết về thái độ của Quân đội Việt Nam cộng hoà về việc làm việc vào ban đêm, dường như tôi đã không đúng khi đặt lòng tin vào sự an toàn đến kinh hoàng của Quân đội Việt Nam cộng hoà. Gã đàn ông này đang theo sau chúng tôi. Thực sự khó cho tiểu đoàn trưởng nếu viên sĩ quan hành chính của anh ta lủi qua đám lính canh và bắt cả hai khi chúng tôi đang ngủ, nhưng điều đó sẽ không làm khó cho tôi. Tôi nói với viên đại uý rằng điều đáng tin duy nhất để chúng ta làm là phải tự canh chừng bản thân. Tôi sẽ gác ca đầu từ 22 giờ đến 2 giờ. Anh ta không nói gì. Ngay sau đó anh ta đã ngáy khò.
Để thức được tôi đã thắp một cây nến. Tôi mặc cả quần áo dài, nằm trên chiếc giường bạt, đôi giầy cao cổ đặt cạnh giường.
Có thêm một tiếng nổ làm át đi tiếng la hét, sau đó irn hẳn. Không có thêm tiếng súng nào gần đó. Viên thiếu tá đã lăn ra ngủ. Nhưng tôi vẫn thức. Tôi nằm ngửa, đầu gối vào hai tay, nhìn lên những bóng tối của cây nến. Tôi thử đặt khẩu súng lục vào góc giường vừa với độ với của cánh tay để có thể lấy được nhanh nhưng chiếc giường quá hẹp. Đặt súng trên mặt đất thì rất khó để lấy nhanh được vì bóng tối của giường che khuất vì thế tôi đã đặt nó trên ngực.
Khoảng nửa đêm, một tiếng súng máy cỡ 50 ly kêu lạch tạch từ phía đằng xa. Một chút sau, có tiếng hoả lực pháo binh ở phía chân trời. Không gian yên tĩnh một lúc, sau đó lại vẫn những âm thanh đó. Cách xa độ mấy dặm, đó là Rạch Kiến. Đã đến lượt gác của viên đại uý, tôi quyết định không đánh thức anh ta dậy và đã thức luôn cả hai ca. Cây nến cháy chập chờn. Tôi lắng nghe tiếng súng máy như tiếng dế kêu từ xa, giữ thăng bằng cho khẩu súng trên ngực, nghĩ về những đứa con đi học về và cảm thấy cô đơn Tôi nghĩ: Đây là một cách tận hưởng đêm Giáng sinh thật kinh tởm.
Viên thiếu tá người Việt Nam vẫn ngủ đến tận sáng hôm sau khi tôi rời túp lều. Người cố vấn đưa tôi trở về căn cứ của người Mỹ vào giữa trưa cùng với một số binh lính của Quân đội Việt Nam cộng hoà. Chúng tôi quay trở lại Rạch Kiến đúng lúc một loạt đạn pháo cối nổ, giữa trưa, ngay trên ngã tư trung tâm của ngôi làng. Chúc mừng lễ Giáng sinh. Một ai đó thoát ra khỏi đã có một phen hoảng hồn cùng với lời cầu nguyện tốt lành.
Viên sĩ quan hành chính người Mỹ, quân hàm thiếu tá, người đã quan sát ngày đầu tiên cho rằng sẽ không tìm thấy. Việt Cộng nào trong vòng 10 dặm của một tiểu đoàn Mỹ, đang ngồi trong một khu nhà vệ sinh 4 ngăn có vải bạt quây xung quanh cách ngã tư nơi pháo cối bắn trúng khoảng 10 dặm. Nhưng chắc hẳn đó phải là một sự trùng hợp ngẫu nhiên. Việt Cộng không thể biết lúc đó anh ta đang ngồi đó và họ đã không nghe trộm được những đánh giá của anh ta hai ngày trước, khi đang đứng ít nhiều vẫn cùng một chỗ. Tôi không nghĩ rằng anh ta nhớ được những gì đã nói và tôi đã không nhắc nhở anh ta.
Chúng tôi đến đúng lúc cùng ăn bữa tối có cả gà tây mà chính phủ Mỹ đã cố gắng cung cấp cho binh lính Mỹ ngoài chiến trường vào ngày lễ Giáng sinh và lễ tạ ơn Chúa. Trên tinh thần của ngày lễ Giáng sinh, tôi đã dành cả buổi chiều để phát những đồng xu cho những người dân có những túp lều tranh bị thổi bay khi những chiếc trực thăng hạ cánh xuống gần đó. Tôi có một xâu tiền xu lớn của một đại diện USAID đã đưa cho tôi vì mục đích này. Không có hoạt động lớn nào được tiến hành ngày hôm đó chỉ có các đội tuần tra đã ra ngoài để cố gắng ngăn chặn các tiểu đội pháo cối của Việt Cộng tới quá gần.
Ngày hôm sau, sĩ quan tác chiến đã đưa 2 đại đội đi quét dọn, dạo quanh các khu vực cách không xa ngôi làng, tôi đã đi cùng một trong hai đội. Vì là một quan sát viên nên tôi không đem theo vũ khí. Hình như không cần thiết vì ở giữa hàng vài trăm binh lính có vũ khí mà chúng tôi có gặp phải vấn đề gì cũng không sao. Nhưng hoá ra cũng có một bất lợi lớn. Những binh lính này đặc biệt không chú ý đến tôi đang đứng vào một hàng khi hành quân hoặc dị chuyện ngang qua một cánh đồng lúa, ngay cả khi tôi đã tự giới thiệu với trung đội trưởng. Họ chắc chắn đã thấy tôi không có biển hiệu trên áo và không đem vũ khí nhưng họ hiểu tôi thuộc phía dân sự. Lúc đầu một số người cho rằng tôi là một nhà báo. Nếu họ hỏi tôi, tôi nói tôi từ đại sứ quán ở Sài Gòn và hiếm khi họ tỏ ra quá tò mò về những việc tôi đang làm ở đó.
Nhưng khi đơn vị tôi đi cùng bị trúng hoả lực, khoảng sau một giờ hành quân vào sáng đầu tiên đó, tôi thấy những binh lính gần tôi dường như cảm thấy có trách nhiệm phải coi chừng tôi. Rõ ràng vì tôi không mang vũ khí, một việc mà họ cho là không cần dòi hỏi đối với một người như y tá quân y hay một phóng viên.
Ngay khi những tiếng súng nhằm thẳng hướng chúng tôi, họ đã di chuyển sát vào tôi hơn và trước tôi một chút, tôi có thể thấy họ đang để mắt tới tôi như thể họ được giao nhiệm vụ canh chừng tôi. Cứ như thể tôi không mang vũ khí đã làm tôi dễ bị tấn công hơn hoặc những vũ khí của họ đã cho họ một khả năng đặc biệt để bảo vệ tôi khỏi những tay súng mà chúng tôi không thể nhìn thấy.
Cũng không đúng khi quan niệm rằng có vũ khí trong tay sẽ làm họ an toàn hơn trước hoả lực của đối phương. Nhưng các binh lính luôn muốn tin vào điều đó, và đi cùng với điều này là không được trang bị vũ khí sẽ làm bạn dễ bị tấn công hơn. Chính vì thế việc không mang vũ khí của tôi đã kéo theo sự chú ý của họ và làm họ sao lãng việc họ đang làm. Đó không phải là kết quả tôi mong muốn. Sau một ngày rưỡi như thế, tôi bắt đầu đem khẩu súng mà tôi đã mang theo.
Đó là một khẩu tiểu liên K của Thuỵ Điển mà một đạl diện cấp tỉnh của Cục Tình báo Trung ương lấy từ trong kho đưa cho tôi. Những người thuộc Cục Tình báo Trung ương đã trang bị súng này cho các đội chống khủng bố mà họ tổ chức ra. Một số người Việt Nam và một ít người Mỹ, những người nhìn thấy tôi có khẩu súng này đã đủ để khẳng định tôi là CIA. Khẩu súng này trông rất đặc biệt, xấu xí và đơn giản một cách rất ấn tượng, có một vỏ kim loại được làm nguội bằng không khí bao quanh nòng súng trông như một đoạn của chiếc tẩu có các lỗ trên đó. Sau khi tôi bắt đầu đem súng theo đội quân, chính khẩu súng này đã thu hút sự chú ý của họ nhưng tôi đã không còn đem theo nó lâu nữa.
Cơ hội sử dụng khẩu súng để bắn đã không đến với tôi trừ phi chúng tôi bị phục kích lớn. Tôi không có nguyện vọng dùng nó vì tôi chắc chắn không muốn bắn ai và không muốn phải lau chùi súng. Tôi không phụ thuộc vào mệnh lệnh của ai. Tôi thực ra làm một thường dân. Tôi chỉ mang máng nhớ rằng sẽ là một sự vi phạm luật chiến đối với một thường dân mang súng trong một vùng chiến sự, nói chi đến việc bắn một người. Tôi không bao giờ hỏi ai về điều này. Phần lớn các thường dân người Mỹ từ AID hoặc USIA hoặc các sĩ quan chính trị ở đại sứ quán bên ngoài Sài Gòn hoặc các tỉnh lớn hàng ngày được phép mang vũ khí theo nếu họ đang lái xe hoặc đang hành quân ở vùng nông thôn. Nhưng tôi không biết ai khác ngoại trừ Vann đã cùng hành quân với binh lính trong các chiến dịch, và tôi không bao giờ hỏi ông ta đã làm gì với khẩu súng của mình.
Tuy nhiên, ngay sau đó tôi biết rằng đem theo vũ khí mà không sử dụng khi gặp hoả lực cũng là một cách gây chú ý không tốt. Một tiểu đội tôi đang đi cùng được lệnh đi thành hàng và dẫn đường cho trung đội đi ngang qua một cánh đồng lúa. Tôi đã đi cùng họ, khi còn đang thực hiện nhiệm vụ trong những ngày cuối cùng. Đột nhiên khi chúng tôi đi ngang qua cánh đồng lúa cao tới thắt lưng, mấy phát súng bắn thẳng vào chúng tôi từ phía những cây lớn trước mặt, và không cần mệnh lệnh, binh lính cả hai bên tôi đã bắn trả về phía hàng cây. Tôi không vội vàng tham gia cùng họ vì họ đã sẵn sàng bắn ra một loạt đạn bằng các khẩu M-16 hoàn toàn tự động, nên tôi đã lấy chiếc máy ảnh ra và chụp mấy kiểu có các loạt đạn và mục tiêu hàng cây của chúng tôi.
Sau khi chúng tôi tới hàng cây và hoả lực đã chấm dứt, một trung sĩ tới chỗ tôi, trông có vẻ bối rối. Đầu tiên anh ta hỏi tôi xem có phải là phóng viên không. Tôi trả lời không, tôi từ đại sứ quán tới. Anh ta nhìn chằm chằm vào chiếc máy ảnh vẫn còn trên tay tôi và khẩu súng tôi đang đeo trên vai và bắt đầu đỏ mặt.
Anh ta hỏi tôi với vẻ hoài nghi: "Anh đang chụp ảnh cá nhân về một trận đánh?"
"Không", tôi vẫn nói đều đều. "Tôi ở đây quan sát cho ngài phó đại sứ và tôi đang chụp ảnh cho ông ta".
Trông anh ta rất đáng ngờ, nhưng anh ta đã bỏ đi và tôi đã có một quyết định nhanh chóng. Sau đó, khi những người xung quanh tôi bắn, tôi cũng bắn theo. Khẩu súng của tôi đã hoạt động. Từ đó tôi chẳng thể nhìn thấy gì trên cánh đồng.
Trong cuộc chiến tranh da kích ở vùng chân thổ này tất cả các cuộc tấn công hoá ra là các vụ gây tai nạn rồi bỏ chạy.
Thông thường mấy phát súng của các lính bắn tỉa hoặc một, hai loạt lớn hơn sẽ được phát ra từ một bụi cây, bụi rậm hoặc từ một hàng cây hoặc từ một khoảng rừng bao quanh một cánh đồng lúa. Một hoặc hai hoặc không ai trong số binh lính sẽ bị trúng đạn. Đám lính sẽ nằm xuống, những người phía trước sẽ bắn hoả lực yểm trợ vào nơi họ cho rằng những tiếng súng bắn ra từ đó. Tôi không ngần ngại làm việc đó. Ngay khi chúng tôi bị bắn khi đi qua một cánh đồng lúa, trung đội trưởng đã mở một đợt pháo kích, hoặc đôi khi là một cuộc không kích vào đám cây cối nơi anh ta cho là tiếng súng phát ra từ đó. Cứ mỗi lần như thế mất khoảng 10 phút hoặc hơn để tới được đó. Nếu có người bị thương, thường thì có một hoặc hai người bị thương trong loạt đạn đầu tiên, đơn vị sẽ không di chuyển tiếp cho tới khi có trực thăng y tế cứu thương tới đưa họ đi. Việc này mất khoảng 20 phút. Dựa vào sự yểm trợ thêm của pháo binh và không quân có thể giảm tối thiểu được các thương vong của Mỹ. Chắc chắn máy bay y tế đến nhanh đã giảm thiểu được số lính Mỹ chết trong khi chiến đấu. Nhưng những trường hợp làm giảm tốc độ của chúng tôi đi rất nhiều thế này dường như đã tạo ra những bất lợi thực sự khi cứ phải chỉ cho những thương vong biết rằng chúng tôi đang đưa họ đi. Thường sẽ phải mất nửa giờ sau khi trúng hoả lực đối phương, kể cả trúng một hoặc hai phát đạn, trước khi một đại đội bắt đầu hành quân trở lại được.
Trong hầu hết các trường hợp thường không nghe thấy thêm tiếng súng nào từ vị trí đó sau tiếng nổ đầu tiên. Không ai trông thấy quân du kích đâu. Không tìm thấy ai ở chỗ mà cuối cùng họ đã chiếm được. Nếu có ai bị thương hoặc bị chết, Việt Cộng sẽ đem theo khi họ rời đi và có thể họ sẽ rời đi ngay sau khi bắn, vì có cánh đồng lúa cao hoặc các hàng cây che chắn, yểm trợ. Vì thế một cặp lính bắn tỉa cũng có thể chặn đứng được một đại đội lính Mỹ trong vòng nửa giờ.
Đến cuối ngày bị bắn theo qui luật bởi các đối thủ mà bạn không thể nhìn thấy, những người đã không hề ngần ngại bỏ thẳng các vị trí cho bạn chiếm - mà cả hai đều biết họ sẽ bắn vào các bạn từ cùng một chỗ hoặc những chỗ khác cũng chỉ giống những chỗ đó vào ngày hôm sau - thật khó có thể tin rằng chúng ta sẽ hoàn thành bất cứ một việc gì. Tôi không nghe thấy nói tới việc đếm xác, có thể vì tất cả hoả lực mà chúng tôi dội vào các lớp lá thì không thấy một xác nào của đối phương. Thi thể duy nhất là một cô gái 18 tuổi, xuống từ Sài Gòn, nơi cô ta đang theo học tại một trường học của Pháp, để nghỉ với gia đình. Cô ta bị chết vì một viên đạn lạc của pháo binh Mỹ. Điều này không chứng minh được tinh thần của binh lính Mỹ.
Trong số binh lính chúng tôi, đi đôi với sự nản chí lại là sự ca ngợi đối phương của họ. Tôi thường được nghe lời nhận xét: "Họ có lòng gan dạ hơn là có trí tuệ". Đối với binh lính, đó là một lời khen ngợi. Nhìn bề ngoài nó thể hiện sự cả gan là dám đi đến chỗ liều lĩnh, ngốc nghếch. Nhưng nó cũng không rõ điều đó là đúng hay không. Chúng ta là những người duy nhất đưa thương vong đi trong chừng mực chúng ta có thể nói. Không hề có một thương vong phía đối phương được tìm thấy vào lúc kết thúc của mười hai ngày, nhưng đã có 9 người Mỹ bị chết và 23 người bị thương. Hai người trong số họ là lính điện đài, tôi ở ngay cạnh khi họ bị trúng đạn. Lúc tôi không ở đó, tôi thường đi phía sau người lính điện đài, theo sát người chỉ huy đơn vị, người mà anh ta thường bắt liên lạc bằng một dây điện thoại. Chiếc râu ăng ten dài cao của lính điện đài đã làm anh ta trở thành mục tiêu đầu tiên của các tay súng bắn tỉa. Chúng tôi đã mất 4 người trong tiểu đoàn khi tôi đang ở đó.
Binh lính càng trở nên tức giận vì việc thiếu thông tin, chúng tôi sẽ biết thông tin từ những người nông dân trong các túp lều chúng tôi đi qua - những bà mẹ với đứa con của họ, những người già cả, không bao giờ gặp thanh niên - khi chúng tôi đuổi theo hướng những người đang bắn vào chúng tôi. Rõ ràng người dân ở đây chắc chắn đã nhìn thấy chúng tôi đang truy lùng hoặc những người đang săn tìm chúng tôi, đang di chuyển xung quanh và phía trước chúng tôi. Đám binh lính rất tức tối và lúng túng vì họ nghĩ họ đang ở đó để bảo vệ người dân nhưng người dân lại không hợp tác với họ để chỉ ra những nơi ẩn náu của những kẻ đang phục kích. Từ những đánh giá tôi nghe được, tôi cho rằng đám lính không liên tưởng đến việc các tay súng bắn tỉa chắc chắn là những thanh niên vắng mặt của các gia đình.
Nhưng tôi đã không chỉ ra điều này.
Kết thúc và bắt đầu những ngày dưới cái nắng nóng bức, quân lính đã mệt mỏi và.chán nản. Thậm chí thỉnh thoảng gặp hoả lực đã làm họ không giữ được bình tĩnh. Miệt mài đi qua những cánh đồng lúa, đầm lầy, nước tới đầu gối sẽ đi rất chậm, phải nằm xuống nước hoặc bùn khi bị bắn, đầu ngóc lên trên mặt nước để giữ chiếc mũ sắt nặng trịch đang đè lên các cơ cổ và cố giữ súng không bị chạm xuống nước và bùn. Điều đó đã làm bạn kiệt sức.
Một ngày trên cánh đồng, bị bắn, đã nhanh chóng khẳng định được những điều mà bạn biết từ việc đánh dấu các mục tiêu cho các tay súng trong phạm vi bắn của súng trường. Dễ dàng nhận biết qua âm thanh khi những viên đạn bắn trực tiếp vào bạn. Ngồi trong một giao thông hào phía dưới một trong hàng dài các mục tiêu bằng vải bạt có các tay súng cách đó từ một trăm tới vài trăm mét, bạn có thể nhận biết ngay từ âm thanh của tiếng súng khi mục tiêu cao quá đầu bạn mấy bộ bị đánh trúng mà không cần phải nhìn lên. Hết một loạt tiếng nổ liên tiếp bắn ra từ tuyến lửa, tiếng súng nhằm thẳng vào hướng của bạn nghe hoàn toàn khác - một tiếng nổ đanh gọn - với tiếng súng đã bắn vào mục tiêu bên cạnh cách đó mấy bộ, phía bên này hoặc bên kia. Tất cả đám lính này đã có được kinh nghiệm và khi mệt mỏi họ đã vận dụng kiến thức đó để không làm tất cả mọi việc chỉ để nhận được sự khen ngợi: Khi có tiếng súng, họ sẽ không nằm sát xuống mặt đất, đặc biệt trên một cánh đồng đầm lầy, trừ phi những phát súng đó nhằm thẳng vào. họ.
Nhiều người trong số họ đã phải buộc những chiếc mũ sắt nặng nề và nóng bức vào ba lô hoặc thắt lưng để không phải đội lên đầu trừ phi họ gặp hoả lực bắn trực tiếp. Vì thế nếu những tiếng súng nhằm vào trung đội ở cánh đồng bên cạnh, có thể chỉ cách khoảng 15 hoặc 20 mét thì rất dễ phát hiện từ việc nghe âm thanh, lúc đó trung đội không bị hoả lực truy kích vẫn tiếp tục tiến chậm về phía trước, thường là không phải lo tới việc đội mũ sắt lên, tới khi hoả lực chuyện hướng, nếu nó đã chuyển hướng, là bắt đầu bắn trực tiếp vào họ. Tất nhiên điều đó có nghĩa là gia tăng thêm một cơ hội cho hoả lực nhằm vào một trong số họ nhổm dậy mà không có mũ sắt. Các trung sĩ và trung đội trưởng sẽ được bảo đảm an toàn tốt hơn, với cái giá họ bị mệt mỏi hơn và dễ cáu kỉnh hơn một chút, nhưng đó là cái giá mà hầu hết các chỉ huy đã không sẵn sàng để trả. Tôi đã biết được rằng các chuyện ngắn hạn và các chính sách luân Phiên thường xuyên nhằm củng cố tinh thần của mỗi cá nhân và duy trì các thành tích phục vụ của các sĩ quan đã ảnh hưởng tới chất lượng của ban lãnh đạo không chỉ ở cấp tiểu đoàn và cao hơn mà còn xuống tới tận các trung đội. Ngay như viên đại tá, và rất ít các trung uý ở các đơn vị lâu hoặc có nhiều kinh nghiệm chiến đấu. Họ không biết rõ về các hạ sĩ quan hoặc chiến sĩ của họ vì thế họ rất lúng túng khi chỉ huy.
Một buổi tối, người bạn cùng lều với tôi, tiểu đoàn trưởng nói anh ta nghe được những điều rất tốt đẹp về tôi từ các sĩ quan đại đội của anh ta. "Anh luôn tự giải quyết tốt mọi việc trên chiến trường; rõ ràng anh biết rõ điều anh đang làm. Họ thích có anh đi cùng". Tôi nói lại với tiểu đoàn trưởng rằng tôi đã từng là một đại đội trưởng đại đội súng trường và anh ta nói với tôi anh ta đã không biết điều đó.
Tôi hỏi tiểu đoàn trưởng nếu anh ta không thấy phiền lòng cho phép tôi nói một số suy nghĩ về những gì tôi đang chứng kiến. Anh ta rất hào hứng để lắng nghe. Anh ta chỉ biết được tình cảm của các sĩ quan của mình rất muộn và đã không có cơ hội để thấy họ trên chiến trường. Tôi sẽ thấy được tất cả bọn họ đang làm việc vì khi tôi trở về căn cứ sau nửa ngày hành quân với một đại đội hoặc trung đội, tôi sẽ cởi bỏ áo ngoài và treo lên chỗ của người khác vừa lên đường. Tôi sẽ ra ngoài với hai hoạt động trong một ngày và thường là với một ca tuần tra của trung đội vào ban đêm. Mỗi tối tôi dành khoảng một giờ để đưa ra nhận xét cho tiểu đoàn trưởng về điều tôi đã chứng kiến vào ban ngày trong khi anh ta mải mê ghi chép.
Sau 17 tháng ở Việt Nam, lần đầu tiên tôi đã nhìn thấy một đối phương không thể nhầm lẫn vào ngày đầu năm mới năm 1967. Bốn chúng tôi đang hành quân cách khoảng 50 dặm phía trước mặt của đại đội, di chuyển qua cánh đồng lúa cao ngang ngực, nước ngập tới đầu gối. Khi tôi nhìn xung quanh, chẳng thấy gì ngoài sóng lúa đang rập dìu, nhưng chúng tôi đã phải tập trung nhìn vào hàng cây trước mặt. Ngay khi chúng tôi trèo lên khỏi ruộng lúa vào đám đất khô quanh khu vực hàng cây, chúng tôi đã nghe thấy tiếng súng rất gần phía sau. Chúng tôi đi thành vòng tròn và sẵn sàng bắn trả, tôi đã nhìn thấy một đứa trẻ độ 14, 15 tuổi, tóc đen cắt ngắn, không mặc gì ngoài chiếc quần đùi đen rách tả tơi, quay lưng về phía chúng tôi, đang đứng hơi khom lưng, dùng một khẩu AK-47 bắn vào chỗ đám lính còn lại. Tôi có thể nhìn thấy nó rất rõ trên vệt cỏ mới cắt, chúng tôi vừa mở ra phía sau khi di chuyển qua cánh đồng lúa mấy phút trước đó.
Phía bên phải và bên trái nó tôi nhìn thấy hai đứa khác, đầu chúng chỉ thấp bằng đầu ngọn lúa. Chúng cũng đang bắn.
Chắc hẳn chứng đã nằm trong nước cách chúng tôi mấy feet khi chúng tôi đi qua. Chắc chắn chúng đã nhìn thấy hoặc có thể lặn xuống nghe và cảm nhận được những tiếng bì bõm của bước chân trong nước và bùn quanh các gốc lúa cách chúng mấy feet hoặc mấy bộ. Chúng đã nằm ở đó, để cho 4 chúng tôi đi qua để ngắm bắn tốt hơn từ người chủ lực tới người đi sau cùng. Chúng tôi không thể bắn vào chúng vì chúng tôi sẽ được yểm trợ bằng hoả lực của trung đội. Nhưng vì chúng tôi là những người sẽ được yểm trợ nên rất nhiều hoả lực tập trung thẳng về phía chúng tôi. Nằm sát xuống mặt đất, tôi quan sát đứa trẻ này bắt đầu nổ súng dường như chẳng vào cái gì trong khoảng 10, 20 giây, có lẽ ngắn hơn 5, 6 giây cho đến khi nó khom lưng xuống và biến mất vào trong cánh đồng lúa với những đứa bạn. Sau một phút trung đội ngừng bắn về phía chúng tôi, chúng tôi lại trở dậy và tiếp tục đi Chúng tôi nghĩ tới nhiều điều khi đi ngang qua một khu rừng gỗ và ngập trong nước ở cánh lúa tiếp theo. Trung đội trưởng đã cử 3 người tới ứng cứu cho những người đi cùng tôi lúc đó nhưng họ không cần biết điều gì vừa mới xảy ra. Họ rất cảnh giác - tôi cũng thế - khi chúng tôi đi qua cánh đồng lúa, nhưng ngay cả bạn cũng không thể nhìn thấy gì trên một cánh đồng lúa cao hơn mấy feet và tốt um như thế. Ba người khác và tôi đã được cảnh báo đầy đủ trước đó, vì thế chúng tôi thấy rằng cách duy nhất để có thể phát hiện ra những đám trẻ đó là phải bước lên trước chúng. Đó là công việc của chúng tôi nhằm thu hút hoả lực - dù là chúng tôi không thể tự nhận ra đối phương - để cảnh báo cho các đội quân chủ lực phía sau chúng tôi. Còn đối phương ở đây lại dường như không cảm thấy trách nhiệm gì để giúp chúng tôi thực hiện nhiệm vụ của mình. Có thể đã có một trung đội Việt Cộng trốn trên một trong những cánh đồng đó cùng chúng tôi mà chúng tôi không hay biết gì.
Khoảng một giờ sau, một việc tương tự lại diễn ra. Hoả lực bắn ra từ cánh đồng lúa ngay sau chúng tôi hướng tới các binh lính đi phía sau. Lần này tôi không nhìn thấy gì nhưng thoáng thấy một bóng người mặc áo đen băng qua cánh đồng. Tôi rất ấn tượng không chỉ vì các chiến thuật mà là cả cách thực hiện của họ. Một điều rõ ràng là: Chúng là những đứa trẻ địa phương. Mặc quần đùi rách tả tơi, đi dép cao su - nếu chúng có gì dưới những bàn chân thì đó chỉ là những cây lúa nước - chúng là người của làng này, có thể là của xã này. Vì thế chúng có lợi thế là biết rõ từng đường hầm, hào, từng ngọn cây, lá lúa và những chỗ có thể che chở chúng trong vùng cứ như đó là sân chơi riêng của chúng, vì đó chính là sân sau nhà chúng. Rất dễ hiểu (sau này tôi nghĩ lại) vì sao chúng lại dũng cảm chui vào giữa một tiểu đoàn được tăng cường của Mỹ và bắn bất ngờ vào đám lính Mỹ từ mọi phía. Chúng cho rằng chúng đang bắn vào những kẻ đi xâm lược, chúng có quyền ở đó còn chúng tôi thì không. Đây sẽ là một dịp tốt để tôi tự hỏi lại chính mình liệu có phải đám trẻ đó đã thực sự sai và liệu chúng tôi có đủ lý do chính đáng để tới đó, trong sân sau nhà họ để rồi bị hoả lực truy kích. Tuy nhiên tôi không nghĩ tôi đã đối mặt với vấn đề đó một cách dứt khoát cho đến khi tôi rời Việt Nam. Khi bạn bị bắn và phải bắn trả, bạn không nghĩ tới hai lần là phải bắn lại. Vấn đề là liệu bạn có quyền ở đó để bắn lại hay không.
Chúng tôi đang nghỉ giải lao bên lề đường thì nhìn thấy tốp lính phía trước mặt, ngay bên ngoài góc rừng phía bên kia của cánh đồng lúa cách khoảng gần 75 mét. Họ là lính Mỹ hay lính của Quân đội Việt Nam cộng hoà. Bạn không thể dễ dàng nhận ra vì binh lính của Quân đội Việt Nam cộng hoà đã mặc các bộ quân phục và sử dụng trang thiết bị của lính Mỹ. Họ mặc những bộ quân phục rằn ri, có dây đeo đa năng và đội những chiếc mũ sắt Dây đeo đa năng là những dây đai bằng vải bạt nặng dùng để đeo ba lô, các dây lưng bằng vải bạt có các lỗ bấm kim loại dùng để đeo bi đông nước, súng ngắn và các loại dao. Du kích Việt Cộng thì không có. Họ cũng không có mũ sắt.
Tôi đã nhìn thấy rõ một trong số họ quay lưng về phía chúng tôi đang giữ một cái giá súng trung liên, đứng trên cánh đồng lúa xác xơ cách phía trước hàng cây vài mét. Hai người khác khom người xuống, di chuyển quanh bụi cây dương xỉ ngay bên trong bụi tre và trong chốc lát tôi đã nhìn thấy 2 hoặc 3 người khác phía bên trái trong bóng tối của đám cây. Họ không nhìn thấy chúng tôi. Họ đang đặt khẩu trung liên để yểm trợ cách góc phải của cánh đồng lúa chừng mấy mét.
Trung đội trưởng cùng với người liên lạc đã tới ngồi cùng 4 người chúng tôi trong thời gian nghỉ giải lao. Anh ta ngồi xuống bên cạnh con đường nhỏ, ra hiệu cho người liên lạc đưa cho chiếc máy điện thoại cầm tay và gọi cho sở chỉ huy đại đội phía sau chúng tôi. Anh ta hỏi qua điện thoại: "Những người bạn phía trước chúng ta là ai? Tôi nghĩ chúng ta đã là những người đi đầu. Sau đó lắng nghe cầu trả lời và nói: "Đúng, có. Chúng tôi có thể nhìn thấy họ rất rõ. Họ đang mang bộ dây đeo đa năng và đội mũ sắt". Anh ta lại chờ đợi, rồi nói, "Hừm".
"Họ nói gì thế?"
"Họ nói không có nhóm bạn nào phía trước chúng ta cả. Những người đó không phải, nhắc lại, không phải là những người bạn. Tôi nói họ có dây đeo đa năng và mũ sắt. Họ nói, "Đại đội Golf ở phía sau của tiểu đoàn đang có một cuộc đụng độ lớn với đám lính có mang dây đeo đa năng và mũ sắt".
Trung đội trưởng đội lại mũ và thắt chặt dây đeo. Tôi hỏi anh ta: "Anh sẽ làm gì?"
Trung đội trưởng trả lời: "Tôi nghĩ chúng ta sẽ phải tìm xem họ là ai ".
Một số lính khác đã tham gia cùng chúng tôi. Trung đội trưởng sẽ dẫn 7 hoặc 8 người chúng tôi trườn qua cánh đồng và tấn công trong khi số còn lại của trung đội lập thành một trạm hoả lực từ phía con đường. Có lần chúng tôi đã không chờ đến pháo kích hoặc không kích lúc đầu. Tôi đã nhìn xung quanh địa hình. Cánh đồng gần như trống trải. Lúa trên cánh đồng còn rất non, các ngọn lúa non yếu ớt cách nhau mấy centimét, sân có mấy centimét nên không tạo ra được sự yểm trợ dưới nước. Có một gò đất giữa cánh đồng cao khoảng hơn 1 mét có cỏ mọc xung quanh. Đó là chỗ che chở duy nhất, rộng khoảng gần 2 mét, có một mặt bằng rộng bằng khoảng ba phần tư một sân chơi bóng đá.
Trung đội trưởng hỏi tôi "anh có đi không". Tôi gật đầu. Tôi không biết tên anh ta và anh ta cũng không biết tên tôi, nhưng anh ta biết tôi đã khó chịu với việc ở đây cả ngày.
Tôi hỏi viên trung uý, người sẽ ở lại phía sau con đường để chỉ đạo hành động: "Anh có nhận ra đám lính phía trước đó là ai?" "Những người đó chắc phải là NVA (quân đội Bắc Việt, các đơn vị quân đội chính qui từ miền Bắc Việt Nam vào)". Tôi cho rằng họ là những người Cộng sản duy nhất mặc các bộ quân phục chính qui và đội mũ sắt. Họ bắt đầu vào miền Nam từ hai năm trước - đó là khi tôi đã theo dõi các bản báo cáo tình báo đầu tiên về họ trong một tài liệu nghiên cứu ở Lầu Năm Góc gửi cho McNamara - và đến bây giờ họ đã là quân chiến đấu với qui mô lớn ở các khu vực phía bắc miền Nam Việt Nam, chủ yếu ở Quân đoàn 1 và 2. Nhưng tôi chưa bao giờ nghe về các đơn vị quân đội Bắc Việt ở phía Nam Sài Gòn, thuộc vùng châu thổ sông Mêkông, nơi chúng tôi đang ở. Tôi nói với trung đội trưởng: "Theo tôi biết, đây chắc chắn là đội quân Bắc Việt đầu tiên ở phía Nam Sài Gòn. Thật thú vị vì chúng ta lại đụng với họ".
Anh ta hỏi: "Sao lại thế?". Anh ta dường như không bị ấn tượng với điều này như tôi.
Bảy hoặc tám người chúng tôi sẽ thực hiện một cuộc tấn công dọc theo con đường này. Tôi ở bên cánh phải, ngang qua ngay chỗ khẩu trung liên mà tôi thấy họ đã đặt giá súng, và bố trí một xạ thủ ở cách xa hơn một chút phía bên phải tôi. Theo lệnh, chúng tôi rườn theo con đường nhỏ và bắt đầu di chuyển về phía trước Trong khi chúng tôi đang bò thành hàng qua cánh đồng lúa, đầu chúng tôi cách mặt nước có mấy centimét, đám lính phía sau đã bắt đầu bắn ngay trên đầu chúng tôi vào phía hàng cây.
Giữ súng ở trước mặt bằng cả hai tay ngay trên mặt nước, chúng tôi di chuyển bằng khuỷu tay và đầu gối qua đám bùn lầy, giữ cho báng súng thấp xuống. Gối trái, vai và khuỷu tay trái lết lên phía trước, sau đó chân trái duỗi thẳng ra, khi mỏi lại đổi sang gối phải, vai và khuỷu tay phải, di chuyển ngang qua cánh đồng như một con cua. Tôi đã theo được cách di chuyển này và đã vài lần nhìn sang xung quanh thấy mình đã tiến lên đầu đoàn rồi lại đừng lại đợi họ.
Hoả lực từ phía sau có những tiếng đạn nổ đanh gọn nhằm thẳng vào chúng tôi. Có những viên đạn được bắn ra từ phía hàng cây trước mặt. Nhưng hoả lực phía sau là của binh lính của chúng tôi, nó giống như một tấm lá chắn ngay phía trên đầu, đang bay vèo vèo và rít lên như thể tấm lá chắn đang bị xé toạc ra. Tôi không biết những người trong một cuộc tấn công đã làm thế nào để có thể duy trì được hoả lực của đồng đội từ phía sau.
Tôi cũng không thể hiểu chúng tôi sẽ duy trì được hoả lực của đồng đội mình như thế nào.
Tôi có thể nhìn thấy những tia sáng loé lên từ khẩu trung liên ngay phía trước mặt tôi. Khi cách đó khoảng gần 15 mét, tôi lấy ra 2 quả lựu đạn từ thắt lưng, rút chốt an toàn một quả và nghiêng người nắm thẳng vào khẩu trung liên. Tôi rút chốt quả thứ hai và ném luôn vào đó. Cả hai quả đều phát nổ, khẩu trung liên ngừng bắn. Cùng lúc hoả lực phía sau chúng tôi cũng ngừng, chúng tôi trở dậy và di chuyển nhanh qua những mét cuối cùng để vào hàng cây rồi dùng súng bắn. Khi chúng tôi vào tới khu rừng, tôi không nhìn thấy một ai nhưng có thể nghe thấy tiếng bước chân giẫm lên bãi cỏ ngay phía trước mặt cách độ 10 đến 20 mét. Họ đã đem theo khẩu trung liên và nếu có ai bị thương hoặc bị chết, họ cũng đem theo luôn vào phút cuối cùng. Họ thật sự là những người lính tuyệt vời.
Điều quan trọng, tôi đã được học và được biết qua những người lính của tôi từ một thập kỷ trước là để truy kích một đối phương cứng rắn, để di chuyển qua mục tiêu, thì không được dừng lại trên bờ phía trước mặt hoặc loanh quanh phía trên để bị nã pháo. Lúc đó tôi quên mất vai trò của mình, viên trung uý đang tụt lại xa phía sau chúng tôi, tôi đã phải quát lên với những người khác, yêu cầu phải tiếp tục di chuyển, bám sát nhau.
Nhưng hình như họ không được huấn luyện cách này. Họ dừng lại và đợi những người khác tới cùng, tôi đã phải im lặng. Tôi đang đứng chỗ khẩu trung liên được đặt; dưới chân tôi là một đống to các vỏ đạn. Tôi không thấy có máu trên mặt đất hoặc trên lá cây. Tôi nhặt đầy vỏ đạn làm kỷ niệm, những viên đạn được bắn thẳng vào tôi và chúng còn nóng tới mức làm cháy cả tay tôi, tôi đã phải bỏ chúng xuống. Đám vỏ đạn rơi xuống nước kêu xèo xèo, chúng vừa được bắn vào chúng tôi chưa đầy một phút trước đó.
Mất một lúc sau số còn lại của trung đội mới tới được mục tiêu và khoảng 15 hoặc 20 phút trôi qua trước khi chúng tôi tới được phía bên kia hòn đảo nhỏ của cánh rừng và quay lại nhìn biển lúa thẳng băng bao quanh. Ngay khi vừa lên bờ, chúng tôi lại bị hoả lực truy kích. Nhưng lần này hoả lực không phải từ hàng cây phía trước cách chúng tôi 100 mét, nơi chúng tôi cho là quân lính mà chúng tôi đang đuổi theo đã rút lui. Hoả lực được bắn ra từ phía bên phải, chéo với hướng tiến của chúng tôi, từ một rừng cây phía xa hơn độ vài trăm mét. Liệu những người lính kia có thể di chuyển tới đó nhanh và xa như thế? Hoặc liệu có đối phương ở xung quanh khu vực rộng mênh mông này để yểm trợ? Dù thế nào chúng tôi cũng phải đổi hướng tiến tới nơi có hoả lực đang bắn ra và trung đội trưởng đã lệnh cho pháo binh từ căn cứ trong xóm tập trung bắn vào rừng cây này.
Do có sự chậm trễ của máy bay cứu thương, nên mất thêm nửa giờ nữa chúng tôi mới tới được mục tiêu, khu rừng cây, nhưng không thấy bóng dáng nào phía đối phương. Chúng tôi lại bị truy kích, lần này hoả lực chéo ngang qua cánh đồng tới trước mặt phía trái của chúng tôi. Tuân theo lệnh, chúng tôi di chuyển về phía có những tiếng súng. Việc này diễn ra tới ba, bốn lần, chúng tôi phóng hoả lực và chạy theo hình chữ chi tới đó cứ nửa giờ một lần, trong khoảng thời gian đó cũng đủ để thấy điều gì đang diễn ra. Có hai nhóm quân lính của phía đối phương, có lẽ mỗi nhóm không quá một tiểu đội, những người đang làm cho chúng ta phải tới lui giữa họ khi mỗi lần có đợt rút lui dọc theo các tuyến song song của các cánh đồng lúa. Ngay khi chúng tôi chiếm được vị trí mà nhóm này vừa phải bỏ chạy thì nhóm khác lại bắn vào chúng tôi trong khi nhóm đầu tiên đã trốn sang vị trí cạnh đó. Cho dù thế thì phương thức hoạt động cũng đã trở nên rõ ràng, mỗi lần chúng tôi bị bắn, chúng tôi đã di chuyển bí mật về phía có tiếng súng bắn vào chúng tôi, giống như một chú bò đang đuổi theo sự chuyện động của một chiếc áo choàng không tay. Trước khi chúng tôi tới được vị trí của họ, họ đã chuyến đi.
Ít phút sau hoả lực bắn vào chúng tôi từ hướng khác sẽ yểm trợ cho họ rút lui, làm cho chúng tôi từ bỏ việc truy đuổi và chuyện hướng sang mục tiêu khác mà chẳng mấy chốc lại phải rút lui.
Họ đang chơi trò với chúng tôi, một trò chơi kiểu nhảy cừu và họ là những người chơi rất tốt, có lẽ không phải là lần chơi đầu tiên của họ.
Vào cuối ngày, binh lính của chúng tôi đã khuỵ cả xuống và cảm thấy mệt mỏi với trò chơi. Năm hoặc 6 người bị thương và như thường lệ, trừ những người bị thương đó thì không thấy người nào phía đối phương còn sống hoặc đã chết. Nhưng dù các đơn vị mà chúng tôi đang truy đuổi là ai đi nữa, thì tất cả họ cũng không phải vào từ miền Bắc Việt Nam hoặc phía bắc của Sài Gòn. Có nhiều lính địa phương đi cùng họ, những người đã biết rất rõ các cánh đồng. Có thể vẫn là những đứa trẻ hoang dã mặc quần đùi đen, những đứa đã chạy vòng quanh chúng tôi sáng hôm đó hoặc anh em của chúng.
Thực tế, sau này tôi mới biết được rằng các mũ sắt và các bộ quân phục rằn ri là những gì mà tình báo của chúng tôi gọi là các đơn vị chủ lực, các lực lượng chính qui Việt Cộng, Việt Cộng mặc quân phục được tổ chức thành các trung đoàn và sư đoàn.
Đó rõ ràng là những gì chúng tôi đã tình cờ gặp trưa hôm đó vẫn không có dấu hiệu nào của quân đội Bắc Việt, mặc dù cũng hiếm khi nhìn thấy các đơn vị chủ lực Việt Cộng trong vùng này, vì thế dù sao đó cũng là khoảnh khắc của một ngày lịch sử.
Nhưng binh lính của chúng tôi trong đó có cả tôi đã sẵn sàng để việc đó qua đi. Cuối cùng, khi thực hiện cuộc càn quét một vòng trong suốt cả ngày, chúng tôi đã có thể nhìn thấy doanh trại trên mấy cánh đồng lúa ước mặt. Chỉ có một hàng dừa đơn giữa chúng tôi và ngôi làng nơi pháo đạn và sở chỉ huy tiểu đoàn của chúng tôi đóng quân.
Trung đội trưởng, người cuối cùng dẫn đầu đại đội tiến lên, đã cho nghỉ giải lao, binh lính cởi bỏ mũ sắt, uống nước trong bi đông và ăn những thanh kẹo sôcôla được bọc trong giấy.
Người liên lạc, một cậu bé da đen rắn chắc, lúc nào trông cũng bị quá sức với chiếc máy liên lạc nặng 75 pao, đang uể oải bỏ chiếc máy ra khỏi vai. Khi nghĩ về ngày này, tôi nhớ là đã hỏi anh ta điều mà tôi đã bắt đầu tự vấn bản thân sáng hôm đó: "Có lẽ có bao giờ anh cảm thấy mình như những người lính Anh (thế kỷ 18, 19)?"
Không hề do dự, anh ta trả lời bằng một giọng kéo dài: "Tôi đã nghĩ điều đó… suốt rồi". Bạn không thể nào quên điều đó nếu bạn đã đi học phổ thông ở Mỹ. Binh lính nước ngoài xa nhà, đội mũ sắt, mặc quân phục và mang vác trang thiết bị nặng, đi thành đội hình dọc theo những con mương và cứ nửa tiếng một lần lại bị hoả lực từ những hàng cây truy kích.
Trung đội trưởng cằn nhằn. Anh ta nhìn ra phần đường mà chúng tôi vẫn chưa đi và nói: "Ồ, dù sao đó cũng là phần dành cho ngày hôm nay". Tôi hỏi làm sao anh ta biết. Trung đội trưởng trả lời: "Chúng ta đang trong phạm vi tầm nhìn của doanh trại chúng ta có nửa tiểu đoàn phía sau và pháo đạn của chúng ta ở ngay đằng kia. Không có gì che chắn giữa chỗ này với chỗ kia, ngoại trừ hàng cây đó. Và Việt Cộng sẽ không dại gì mà lại chui vào giữa chúng ta và tất cả những thứ đó".
Tay lính liên lạc vẫn đang nằm ngửa, nhìn lên đám cây và nói thầm bằng một cái giọng kéo dài như hát, lúc đầu thì rất cao, sau thấp dần và kết thúc: "Tôi… sẽ không… chắc lắm… " Khi giọng anh ta hết kéo dài, toàn bộ hàng cây phía trước mặt chúng tôi, giữa chúng tôi và doanh trại đã phát nổ bằng một làn hoả lực.
Mũ sắt văng đi rất nhanh, giấy gói kẹo bay lung tung, binh lính bò vào vị trí và bắn trả. Thật là nực cười, ít ra là với tay lính liên lạc và tôi. Viên trung uý, nằm sấp bên cạnh tay lính liên lạc liên lạc, đã thực hiện một đợt không kích vào hàng cây, vì phạm vi từ doanh trại tới đó quá gần để có thể sử dụng pháo binh.
Nhưng dù là ai đã ngăn chặn được hoả lực thì sau đó ngay lập tức một loạt nổ dài vẫn phát ra từ phía hàng cây. Lần này thậm chí họ còn không đợi cho chúng tôi kịp triển khai xuống cánh đồng. Có lẽ họ chỉ muồn để chúng tôi biết họ đang ở đó. Một đợt hoả lực yểm trợ. Có thể trước khi đội súng đến, họ đã chuyến đi dọc theo hàng cây tới bất cứ nơi nào để qua đêm vì chúng tôi đã chiếm mất những túp lều của họ ở trong làng.
Sau khi đội súng lia đạn lên xuống vào hàng cây vài lần, chúng tôi đã tiến tới đó, một cách thận trọng, không bắn thêm hoả lực. Chúng tôi đã đi qua đó để tới doanh trại.
Vào đêm cuối cùng của tôi ở Rạch Kiến, viên sĩ quan tác chiến chỉ cho tôi một điểm trên tấm bản đồ cách ngôi làng vài dặm, ở một đoạn vòng của con sông. "Mọi cuộc tuần tra khi tới gần điểm đó đều bị hoả lực truy kích. Có sự che chắn lớn ở chỗ đó và dọc theo suốt bờ sông, và chắc chắn Việt Cộng ở đó vào mọi lúc. Tối nay tôi sẽ đưa một đại đội tới. Chúng ta sẽ chiếm được vị trí bằng cách bất ngờ vào buổi sáng và sẽ xoá sạch điểm này".
Tôi dự định rời khỏi đó vào trưa hôm sau nhưng tôi đã quyết định ở lại để đi cùng. Đó là lần đầu tiên toàn đại đội hành quân vào ban đêm. Họ không dự tính cho một cuộc tấn công ban đêm.
Quan điểm là phải hành quân vào ban đêm để họ có thể vào tới vị trí mà không bị phát hiện ra, một việc không thể được tiến hành ở quanh đây vào ban ngày. Viên sĩ quan tác chiến đã có kế hoạch cho một tuyến đường rất vòng vèo vòng quanh điểm phục kích của Việt Cộng vì thế chúng ta sẽ tấn công từ phía đối diện với doanh trại của chúng ta, nơi họ không thể nghĩ là chúng ta ở đó ngay từ sáng sớm. Một kiểu phản kích, sẽ là một cuộc hành quân dài trong đêm tối, bắt đầu sau nửa đêm.
Tôi đã thu dọn hết hành lý vào trưa hôm sau, ăn bữa cơm tối cuối cùng với viên dại tá và nằm xuống chiếc giường nhỏ chợp mắt một lúc. Ai đó đã đánh thức tôi dậy lúc 2 giờ sáng.
Hành quân ban đêm, chúng tôi có thể đi trên những con đê nên cảm thấy thoải mái và chân không bị ướt. Dù như thế nhưng đường di theo kế hoạch khá dài và vòng vèo làm chúng tôi phải mất vài giờ đi bộ. Binh lính đã thực hiện đủ nhiệm vụ tuần tra đêm tới lúc này vì thế mọi thứ đem theo đều đã hết, các túi trống không và không còn có tiếng kêu leng keng. Không có cành cây nào để bắc qua những con mương mà đất lại nhão nhoét làm cả một đại đội lính yên lặng đến ngạc nhiên.
Trời thực sự không tối, trăng tròn sáng trong, không mây che khuất. Cũng không có lấy một cơn gió nhẹ vì thế nước ở các cánh đồng mà chúng tôi đang đi qua vẫn yên ả. Giờ này qua giờ khác trăng đi cùng chúng tôi, trăng chiếu sáng mặt nước khi chúng tôi bước qua. ánh trăng chiếu rõ và sáng ngay dưới chân chúng tôi trên những cánh đồng bên cạnh như khi chúng tôi nhìn lên và thấy nó trên trời. Nhưng ánh trăng xuống thấp là bị che khuất vì bóng của những lá cây tối đen in trên mặt nước. Một quang cảnh đẹp đến mức khó tưởng tượng.
Chúng tôi cứ thế đi trong suốt nhiều giờ. Thỉnh thoảng dừng lại một chút cho các sĩ quan xem bản đồ bằng ánh trăng. Cuối cùng trăng đã lặn và chúng tôi phải đi trong đêm tối hoàn toàn.
Không lâu sau chúng tôi đã phải dừng lại, nằm xuống và chờ lệnh tới trước khi trời sáng vì có tiếng nói vọng lại, tiếng đàn ông thì thụt với nhau. Trung đội trưởng đã tới mục tiêu.
Tôi đi men theo hàng lên tới chỗ trung đội trưởng, anh ta bảo tôi lên và chỉ cho tôi nơi chúng tôi đã dự tính tấn công. Di chuyển nhẹ nhàng, anh ta dẫn tôi tới góc của một cánh đồng có nước nhưng không có lúa mà tôi có thể nhìn thấy. Nhìn bằng mắt trong đêm tối, kể cả bằng ánh sao cũng đủ để nhận ra sự trống trải, cánh đồng bị cắt chéo trước mặt chúng tôi bằng một rừng cây dầy đặc. Đó là mục tiêu của chúng tôi".
Khi chúng tôi quay lại, trung đội trưởng nói với tôi rằng ngay trước khi trời sáng anh ta sẽ cho triển khai quân phía sau con mương dọc theo một bên của cánh đồng để thực hiện đợt tấn công. Trung đội 3, hiện tại đang ở phla sau chúng tôi sẽ chiếm lĩnh vị trí ngay bên góc phải, dọc theo bờ bên cạnh của cánh đồng để cung cấp hoả lực yểm trợ cho đợt tấn công của chúng tôi ngay khi trời sáng.
Cho đến nay ở Rạch Kiến tôi chưa bao giờ có ý kiến gì về bất cứ mệnh lệnh nào mà tôi từng nghe được. Đó không phải là công việc của tôi và tôi cũng không muốn gây sự chú ý cho bản thân Nhưng khi tôi nghĩ về những điều vừa nhìn thấy và nghe được tôi thấy lo lắng với kế hoạch vượt qua cánh đồng trống trải đó vào ban ngày để vào một khu vực mà chúng tôi chắc chắn là có Việt Cộng. Lần đầu tiên tôi đã liều lĩnh đưa ra ý kiến. Tôi nói với trung đội trưởng rằng có lẽ là tốt nếu cho trung đội của anh ta di chuyển qua cánh đồng này vào ban đêm tới góc phía trước của rừng cây đó, cách không xa lắm, nơi họ có thể ẩn nấp, nhưng chỉ là bên trong đám lá. Trung đội trưởng không tán thành, và anh ta sợ sẽ mất sự kiểm soát nếu anh ta cứ cố gắng triển khai quân tới bất cứ đâu dọc theo con mương thẳng tắp đó. Điều đó là đúng nhưng tôi vẫn cảm thấy lo lắng.
Trong nửa giờ, trời bắt đầu sáng. Trung đội của chúng tôi di chuyển về phía trước và nằm cách nhau phía sau con mương, cố để đầu thấp xuống dưới bờ mương, nằm sát xuống nước bùn sau khi khô ráo suốt đêm. Nhìn về phía bên trái những đôi mắt chạm mặt nước, chúng tôi có thể thấy hết phía chân trời, ngang qua các cánh đồng lúa bằng phẳng không bị cây cối che khuất.
Một điều gì đó rất lạ đang diễn ra. Một mặt trời lớn nhất mà tôi từng nhìn thấy đang từ từ ló lên từ phía chân trời. Mặt trời màu da cam sẫm, sắc nét như mặt trăng nhưng lớn hơn gấp nhiều lần. Nó toả ra một tia nắng đỏ trải dài ngang qua những cánh đồng lúa ngập nước.
Lúc đó những người đội mũ sắt mang súng đã hiện ra từ khu rừng phía sau chúng tôi và bắt đầu đi dọc theo con mương bên cạnh về phía bên trái. Đó là Trung đội 3 đang chiếm lĩnh vị trí bắn của họ. Sau cuộc đi bộ suốt đêm trên đỉnh của những con đê, trung đội trưởng của họ rõ ràng đã quên rằng trời không còn tối nữa. Họ đang đi dưới ánh nắng mặt trời.
Tim tôi như ngừng đập vì trông thấy một đứa trẻ bước vào đám xen cộ đông đúc mà không hay biết gì. Tôi được huấn luyện vệ bộ binh từ năm lên 10 đến năm 12 tuổi, nhưng sau những ngày kéo dài trên các cánh đồng lúa này tôi thấy như thể nó đã ăn sâu vào cơ thể tôi và không gì có thể ăn sâu hơn là nguyên tắc một bản năng quan trọng: Tránh xa đường chân trời vào ban ngày; không được đứng trên đỉnh đồi; không bao giờ được để hình bóng hiện ra trên nền trời. Đây không phải là bầu trời mà những người đàn ông bị in hình lên. Đó là một mặt trời màu da cam. Từng người một sẽ di chuyển vào trung tâm của tia nắng lớn nhất sẽ bị phát hiện. Trước khi mặt trời lặn, nó lớn tới mức cùng một lúc có thể in bóng tới hai hoặc ba người đàn ông. Đó là một cảnh thật tuyệt vời nhưng không tốt cho đời lính.
Toàn cơ thể tôi căng lên, chờ đợi một khẩu trung liên phát hoả từ phía rừng cây trước mặt chúng tôi để trừng trị họ. Nhưng vì lý do nào đó khẩu AK-47 - được đặt ở đó bị nước vào - đã không bắn được cho tới khi Trung đội 3 xuống phía sau con mương, tự tìm mục tiêu và ra hiệu cho Trung đội 1 di chuyển. Đúng lúc, khi chúng tôi vượt qua bờ mương xuống chỗ nước cao đến bắp đùi, thì có những tiếng kêu lách cách từ phía hàng cây bắn về phía chúng tôi như là họ đang đáp lại cùng mệnh lệnh của chúng tôi, vả họ đang gõ liên hồi vào chúng tôi.
Tôi lẩm bẩm: "Chết tiệt, và ngần ngừ một lúc trước bờ mương, đợi để bắn. Mọi người còn lại cũng làm thế. Sau đó chúng tôi di chuyển về phía trước trong khi Trung đội 3 dội hoả lực vào rừng cây. Khi tôi đang bước qua ruộng nước, đạn bắn trên đầu, tôi nghĩ: tôi đã biết đợi đến ban ngày để vượt qua cánh đồng này không phải là ý kiến hay. Nhưng sau đó tôi phải thừa nhận rằng gợi ý của tôi về việc phải vào được đám rừng cây trước khi trời sáng có lẽ cũng không thực hiện được tốt lắm. Có phải đám người đó đã sẵn sàng ở ngoài bìa rừng trong đêm? Họ đã biết chúng tôi đang đến hay cứ ngồi chờ hàng đêm trong ruộng nước? Bắt gặp họ trong đêm tối, trong bụi cây, thậm chí còn khó khăn và tồi tệ hơn cả việc này?
Thông thường, Việt Cộng, sau loạt đạn đầu tiên, đã ngừng bắn và lùi lại. Họ cho thấy rõ rằng họ chứ không phải chúng tôi sẽ tiếp tục tạo ra sự bất ngờ, rằng chúng tôi sẽ không bắt được họ, rằng họ biết vùng này rõ hơn chúng tôi nhiều và họ sẽ trở lại đây sau khi chúng tôi đã đi, vì thế lúc này họ không cần cứ phải quanh quẩn ở đây.
Đã có lần chúng tôi được lệnh giữ liên lạc và tiếp tục đuổi theo. Bên trong tán lá rừng chúng tôi vào là một đống dây leo chằng chịt lửng lơ trong nước. Một số lính đã cắt dây mở đường bằng một con dao rựa nhưng tiến độ rất chậm. Và gần như mỗi bước chúng tôi đi nước ngập sâu hơn một chút tới khi lên tận thắt lưng và đôi lúc lên tới ngực. Chỗ này dẫn chúng tôi tới đâu? Nước sẽ sâu bao nhiêu? Đám người chúng tôi đang đuổi theo ở đâu? Rõ ràng con sông bên cạnh chúng tôi đã tràn bờ, có thể theo mùa, và chúng tôi đang trong một đoạn dài của khu rừng ngập nước bao quanh con sông, chúng tôi đã rơi vào một đầm lầy sâu, không có luồng chảy. Lúc đó chúng tôi dừng lại một lát và trong sự tĩnh mịch chúng tôi có thể nghe rõ những giọng nói nhỏ bằng tiếng Việt. Chúng tôi im lặng và nhận rõ họ cách chúng tôi chừng 20 mét về phía bên phải. Họ đang ở ngay bên cạnh chúng tôi nhưng về phía bên kia của con sông. Không có các đồng đội đang hoạt động ở vùng này. Chúng tôi có lẽ đang lắng nghe Việt Cộng nói chuyện với nhau bằng những giọng nhỏ nhẹ, gần chúng tôi hon là trung đội ở phía sau. Có thể họ không phải là những người chúng tôi đang đuổi theo; vì rõ ràng họ không biết chúng tôi ở rất gần họ.
Trung đội trưởng quyết định tập kích pháo vào họ. Khoảng cách khá gần để thực hiện việc này nhưng trung đội trưởng tin tưởng vào khả năng đọc bản đồ và xem la bàn của anh ta. Anh ta thì thầm các biện pháp phối hợp vào chiếc máy dẫn. Con sông bên cạnh chúng tôi, được đánh dấu rõ trên bản đồ, có thể đã giúp cho lính pháo binh thực hiện các đợt bắn của họ vì đã có những tiếng nổ phát ra từ phía bên kia, xung quanh khu vực có giọng nói, làm họ không nghe được nữa. Mấy giây sau mỗi tiếng nổ lại có một trận mưa các đầu mẩu trên mặt nước xung quanh chúng tôi nghe như tiếng mưa rào. Tôi không thể phân biệt đó là những mảnh đạn hay như thể là những mẩu lá bị xé toang vì những tiếng nổ.
Cuối cùng chúng tôi đã di chuyển về bên trái, ra khỏi con sông và thoát khỏi đầm nước. Trung đội 1 ở lại phía sau của đại đội. Trung đội 2 và 3 di chuyển thành hàng để tiến hành một đợt càn quét quay trở về căn cứ. Đó là buổi chiều cuối cùng của tôi với tiểu đoàn. Trung đội trưởng Trung đội 3, một trung uý mảnh mai nhưng nói năng lưu loát, người New Jersey, đã mời tôi đi cùng họ. Tôi không thích anh ta lắm. Vì anh ta là người dẫn trung đội của mình đi ngang qua ánh mặt trời vào buổi sáng hôm đó. Nhưng trong giây lát tôi đã quyết định đi cùng anh ta.
Binh lính đã mệt mỏi. Họ phải thức suốt đêm mà sáng ra lại không đúng theo sự trông chờ của sĩ quan tác chiến và của cả mọi người. Nhưng việc này không phải do ý muốn bất chợt của họ - đó là mệnh lệnh trực tiếp từ viên trung uý - rằng điểm phát hoả vào túp lều đầu tiên chúng ta tới đã không cháy. Hoá ra khi chúng tôi tới, túp lều đã trống không, mặc dù rõ ràng nó đã bị chiếm vào sáng hôm đó. Vẫn còn tro ấm ở giữa, ít thức ăn trên bàn, mấy thứ đồ chơi thô sơ trên sàn nhà.
Tôi hỏi viên trung uý tại sao anh ta lại nói điểm phát hoả lực. Anh ta trả lời đó là "trinh sát bằng hoả lực". Đó là một khái niệm quen thuộc, gây tranh cãi mà Vann và nhiều lính bộ binh khác ghét cay ghét đắng trong loại chiến tranh kiểu này. Nghĩa là nếu phát hiện ra một vị trí đặc biệt, kể cả là khu nhà hoặc rừng cây có đối phương trong đó thì phải bắn vào và xem có ai bắn lại không. Cách thức này đã giết hại rất nhiều dân thường. Đây là lần đầu tiên tôi được chứng kiến. Tôi có thể nhận thấy vấn đề làm người ta thích nó là vì làm thế sẽ an toàn hơn cho họ khi phải đi vào một nơi có thể là một ổ phục kích và có thể vì có lần họ bị coi là một mục tiêu để tấn công. Tuy nhiên rõ ràng trong nhiều trường hợp thế này họ sẽ bắn vào nhà của một ai đó và họ chỉ không thực hiện trừ phi được yêu cầu. Tôi có cảm giác rằng viên trung uý này đang ra lệnh thực hiện nhiều vì lý do dám lính của anh ta thích việc này hơn bất cứ lý do nào khác. Tôi hỏi anh ta điều gì xảy ra nếu có một gia đình trong đó. Anh ta nói: "Vớ vẩn. Họ biết chúng ta đang hoạt động ở vùng này, họ có thể nghe thấy chúng ta và họ phải ở trong boong-ke. Tôi sẽ không thử liều lĩnh với đám lính của mình".
Thực tế là mỗi túp lều trong vùng này đều có một số kiểu boong-ke cho những người ở đó, đôi khi chỉ là một nơi trú ẩn bên ngoài túp lều, có lúc chỉ là một đống những bao cát ở một góc bên trong lều. Rõ ràng đây là một kiểu bảo vệ chống lại các cuộc không kích vì từ lâu trong vùng này đã không có các hoạt động tác chiến trên mặt đất. Thường có cả những đường hào bên ngoài để làm chỗ trú ẩn cho trâu bò, lợn gà nếu có. Cũng đúng khi binh lính coi khu vực mà chúng tôi đi qua như một làng Việt Cộng, đặc biệt thù địch vì sự kề cận của nó với vị trí phục kích mà chúng tôi đã tấn công sáng hôm đó. Nhưng thực tế ít nhiều nó cũng không đúng với những túp lều này hơn là với những túp lều khác trong làng.
Sau khi một túp lều trống không khác bị bắn, tôi đã không đi với viên trung uý, người mà tôi càng ngày càng ghét hơn và chuyển tới Trung đội 2, đang tiến hành một đợt càn quét song song cách đó khoảng 100 mét. Trung đội này do một trung uý chỉ huy, người mà tôi rất tôn trọng. Tôi thấy đám lính của anh ta đang yểm trợ cho nhau, từng người một thận trọng tiến tới một túp lều và xem xét bên trong. Lệnh của họ rõ là không được đốt trừ phi có lệnh trực tiếp cho một vùng đông dân. Trung đội trưởng hỏi tôi có tiếng ồn gì từ Trung đội 3. Tôi trả lời anh ta và anh ta nói: "Thằng cha đó là một thằng ngu. Hắn thường làm thế. Tôi sẽ không làm việc với hắn trừ khi bắt buộc. Hắn không thèm để ý tới việc gì".
Nửa giờ sau chúng tôi cũng tới một túp lều nhưng không phải là trống không. Có 3 đứa trẻ nhỏ và một đứa bé mới sinh đang ở trong đó, túm tụm lại trong một góc. Nếu có một cái boong-ke đâu đó, chúng sẽ không phải ở đây. Trung đội trưởng nói với tôi khi chúng tôi di: "Anh có biết tại sao những đứa trẻ này vẫn còn sống? Chỉ có một lý do duy nhất. Vì trung đội này đã đến…"
Hoả lực từng đợt vẫn diễn ra cách đó độ 100 mét, nhưng bây giờ có gì đó đã được bổ sung vào. Trung đội 3 đang bắn về phía những túp lều. Tôi đã nghe sĩ quan tác chiến báo cáo vắn tắt cho đại đội trưởng trước đó 10 ngày rằng sẽ không đốt những túp lều.
Vài ngày sau đó, tôi đã chụp được một tấm ảnh kỳ cục, một lính Mỹ đang đâm lưỡi lê vào một cái bi đông, với khuôn mặt rất tức giận. Trung đội trưởng vừa mới đề nghị đại đội trưởng cho phép binh lính đốt một túp lều vì đó là một "ngôi nhà của Việt Cộng".
Bằng chứng duy nhất là trong đó có một cái bi đông - bi đông của một lính Mỹ, có thể họ có nó từ việc bắt được của lính Việt Nam cộng hoà - và một bức ảnh về một ai đó mặc một bộ quân phục không giống với đám lính của chúng tôi. Họ tin chắc vì điều này cho thấy chắc chắn phải có lính Việt Cộng trong túp lều và họ muốn đốt túp lều này. Lời đề nghị không được chấp nhận.
Các chỉ thị không được đốt bất cứ ngôi nhà nào hoặc chúng ta sẽ chống đối dân chúng sẽ giúp ích cho Việt Cộng. Có nhiều lời nguyền rủa và những tiếng giậm chân phản đối, tên lính này đang đâm các lỗ vào chiếc bi đông với một trạng thái thất vọng.
Nhưng giờ đây hai túp lều cách nhau khoảng 50 mét đang bốc cháy như những ngôi nhà lớn. Trong gần 2 năm ở Việt Nam, đây là lần đầu tiên nữa đối với tôi. Trước khi tôi tới Việt Nam, tôi đã xem những bức ảnh của Morley Safer về một lính thuỷ đánh bộ đang đốt một mái nhà rạ bằng chiếc bật lửa Zippo, ở phía bắc Quân đoàn 1 hai năm trước đó. Bức ảnh làm cho tôi có cảm giác bị xúc phạm đặc biệt vì đó là một lính thuỷ đánh bộ.
Chúng tôi đi ngang qua một con đường dẫn về căn cứ. Tôi quyết định tham gia cùng một đại đội đang hành quân dọc theo con đường này vào lúc đó, quay trở lại từ một cuộc hành quân khác Trên đường đi, chúng tôi đi qua Trung đội 3, trung đội trưởng, người đã đốt cháy ngôi nhà, nhìn tôi và vẫy chào tạm biệt. Phía sau anh ta là một trong các tiểu đội đang bận rộn làm việc cố để đốt cháy chiếc lều thứ ba. Mất một lúc lửa mới bắt.
Nếu đám rừng xung quanh chiếc lều đỡ ẩm ướt, anh ta đã làm nó trở thành một đám cháy rừng. Anh ta giúi mạnh vào tay lính những cây đuốc làm bằng lá cọ và quát to, "Đây là những túp lều của Việt Cộng. Tối nay họ sẽ phải dồn nó thành đống trong mưa, giống như chúng ta!"
Đám lính đứng gần anh ta phá lên cười. Lại một lần nữa, anh ta ra lệnh và đám lính của anh ta rất thích thú. Sau một ngày cày xới, họ vui khi được phép ít ra là đánh dấu sự qua đi. Thật ngu ngốc khi nghĩ rằng đốt cháy các túp lều sẽ mang lại kết quả hữu hiệu trong cuộc chiến tranh ở Rạch Kiến hoặc Long An, nhưng đó là việc đầu tiên họ đã làm trong hai tuần mà không nhìn thấy kết quả gì. Đó là dấu hiệu duy nhất họ có thể để lại là họ đã từng ở đó. Ngay khi tôi trở về ngôi làng, tôi đi tìm sĩ quan tác chiến và hỏi anh ta: "Anh thay đổi các lệnh không đốt các túp lều khi nào đấy?". Anh ta nói anh ta không hề thay đổi mệnh lệnh. Tôi nói: "Ồ hãy nhìn xem", và chỉ lại khu vực nơi hoạt động vẫn đang diễn ra. Bảy cột khói thành một hàng đang bay lên bầu trời.
Anh ta nói: "Khi tôi nhìn thấy các cột khói, tôi đã hỏi đại đội trên điện đài rồi. Họ nói họ đang đốt đám rạ ngoài các boong-ke của đối phương".
Tôi nói với anh ta: "Họ đã không giữ liên lạc khi ở trong cuộc càn quét đó. Trung đội 3 sẽ đốt hết những túp lều mà nó tới".
Anh ta nói: "Lạy Chúa!" và đi ra khỏi bốt chỉ huy.
Tôi đã ở Rạch Kiến 12 ngày. Tôi đã sẵn sàng để đi. Tôi thu dọn hành lý, chào tạm biệt tiểu đoàn trưởng và các sĩ quan khác rồi vào một chiếc trực thăng để rời đi. Khi chiếc trực thăng bay vào không trung, nghiêng cánh và quay về Long An, tôi lại đếm lại, 7 cột khói đang bay trên những cánh đồng lụt lội. Một số cột khói bay lên, quấn vào nhau trước khi tan biến vào bầu trời trong xanh.
Về sau tôi đã nghe thấy ở Sài Gòn rằng tiểu đoàn này đã kết thúc chiến dịch sau hơn một tuần và đã rời khỏi Rạch Kiến. Tôi chưa bao giờ nhìn thấy một bản báo cáo về thành công của họ hay là huyện Rạch Kiến hoặc làng được tính vào diện đã được bình định. Nhưng khoảng một năm sau, khi tôi trở về Mỹ, tôi đã thấy một bài báo dài trong tạp chí Thời báo New York có viết về những khó khăn trong việc bình định một làng Việt Cộng ở Rạch Kiến. Lúc đầu tôi cho rằng bài báo đang nói về chiến dịch mà tôi đã tham gia. Nhưng đó lại là một tiểu đoàn khác, thời điểm là 8 tháng sau này. Mọi vấn đề và những kinh nghiệm nghe rất giống nhau. Bài báo chỉ ra rằng cho tới lúc bấy giờ Rạch Kiến luôn là một làng Việt Cộng và đây là lần đầu liên quân Mỹ đã cố gắng để hoạt động ở đó.
Vào một tối giữa tháng giêng năm 1967, đại tá Châu mời tôi đến ăn tối tại nhà ông để gặp cấp trên mới của ông ta ở Bộ Tổng Tham mưu - Đại tướng Ngô Dzu. Ngày hôm sau dưới sự hướng dẫn của tướng Landsdale, tôi báo cáo lại cuộc trò chuyện đó dưới dạng một bản ghi nhớ cho phó Đại sứ thường trực Porter.
Dzu nói rằng tinh thần chiến đấu yếu kém của binh lính trong Quân đội Việt Nam cộng hoà là do sự thiếu tin cậy, và thiếu tôn trọng đối với ban lãnh đạo tối cao của GVN. Mỗi cấp bậc - từ tiểu đội trưởng đến những sư đoàn trưởng và cao hơn nữa - đều nhận thấy rằng thượng cấp của họ đều dính dáng đến những hành vi nhũng nhiễu hoặc lôi kéo về mặt chính trị và lấy đó làm cái cớ để cho mình có những hành động tương tự. Binh lính sẽ tiếp tục bị căm ghét vì những hành động trộm cắp và ngược đãi đến khi nào có sự cải cách triệt để từ cấp cao nhất. Ông ta cho rằng những việc làm phi pháp của sĩ quan và binh lính là sự phản ánh trực tiếp những cảm nhận của họ rằng cuộc chiến kéo dài khiến họ cảm thấy mệt mỏi, và không thể dành được chiến thắng với bộ máy nhà nước và những nhà lãnh đạo như hiện nay. Tôi gạch chân điều đó trong bản báo cáo, để nhấn mạnh sự bức xúc của ông ta khi nói tới điều đó một cách nghiêm túc, trong bóng tối bên chiếc bàn được thắp nến, phía sau nhà ông ta. Ông ta nói tiếp sự tham nhũng và hối lộ sự phản ánh nỗi tuyệt vọng. "Khi bạn nhận ra, từ bản chất của ban lãnh đạo của chúng ta, rằng không còn hy vọng gì cho sự tiến bộ, bạn chẳng thể đạt được điều gì ở địa phương, hay sư đoàn của mình, cả về mặt quân sự lẫn chính trị… bạn sẽ quay sang làm những gì có thể để phục vụ cho lợi ích của chính gia đình mình".
Khoảng một tuần sau, Đại tá Châu tới nhà tôi nói chuyện.
Lúc đó tôi vừa trở về sau một chuyến khảo sát cuộc hành quân, trong lần đó tôi đã phát hiện một đường hầm dài của Việt Cộng. Hiển nhiên, nó không hề bị bỏ hoang, bởi lúc đó tôi phát hiện ra những chân nến cháy dở dính vào những vỏ đạn, trong đó chất sáp vẫn còn lỏng và nóng. Tôi quyết định sẽ không tiến vào sâu hơn nữa. Tôi đem các chân nến về, cùng với những mẩu giấy viết tay cạnh đó, mà sau này khi chúng được dịch tôi mới biết đó là những lá thư tình. Tôi kể với Châu về cuộc hành quân, và nói rằng tôi có thứ này muốn cho anh ta xem. Tôi lên phòng ngủ và đem xuống một đôi dép Hồ Chí Minh tôi tìm thấy trong đường hầm, đó là một đôi dép xăng đan làm bằng cao su đã qua lưu hoá với đế dép được cắt từ những lốp xe tải phế thải, đó là đôi dép mà Việt Cộng và trước họ, những người Việt Minh trong thời kỳ chống Pháp đã đi.
Đôi mắt anh ta sáng lên, và đón lấy chúng từ tay tôi. Anh ta nâng niu chúng trong tay và ngắm chúng rất lâu như thể anh ta đang bế trên tay một đứa trẻ. Gương mặt anh ta trở nên dịu dàng khi nói và với một thanh âm mà tôi chưa từng nghe trước đó. Đó là một cảm xúc rất riêng tư. Anh ta nói: "Tôi đã từng đi nó trong suốt 4 năm", nghĩa là anh ta đã tham gia vào tổ chức Việt Minh vào cuối những năm 40 trong cuộc chiến với Pháp. Anh ta ngừng lại một lúc thật lâu, tôi cũng giữ im lặng. Anh ta nói: "Đó là những năm tháng đẹp nhất trong cuộc đời tôi".
Một lát sau, anh ta đặt đôi dép xuống và nói: "Anh biết không, có một điều mà tôi luôn tự hỏi bản thân mình rằng: tôi nói tôi rời bỏ Việt Minh và tham gia phục vụ đức vua Bảo Đại, sau là đến Tổng thống Diệm bởi vì Chủ nghĩa Cộng sản quá khắc nghiệt, họ không tôn trọng tôn giáo cũng như những truyền thơng dân tộc của chúng tôi, đường lối phát triển của họ quá cứng nhắc đối với chúng tôi, và chúng tôi cần sự giúp đỡ của Phương Tây. Nhưng đó có phải là sự thật không? Hay tôi đã theo phe khác chỉ vì tôi quá mệt mỏi khi phải sống dưới những đường hầm và ở trong rừng, tôi muốn đi giày da và mặc một bộ quân phục đẹp và ngủ trên một chiếc giường êm, trong một căn nhà? Tôi luôn tự hỏi mình điều đó".
Tôi đợi anh ta nói tiếp, nhưng anh ta đã im lặng. Tôi hỏi: "Thế câu trả lời của anh là gì?"
Anh ta đáp: "Tôi không biết".
Tháng hai, tôi quyết định thực hiện các chuyện thanh tra ở vùng châu thổ nơi tôi đã phải hoãn lại từ tháng trước. Trước tiên, tôi tới thăm một số địa phương, nhưng điều mà tôi thực sự mong đợi mục đích chính của chuyến đi, là được tham gia cùng với một đơn vị thuộc một sư đoàn người Việt, theo các cố vấn Mỹ của sư đoàn thì đơn vị này đang thực hiện một chiến dịch tuần tra vào ban đêm. Vì tôi được biết rằng không một đơn vị nào khác thực hiện việc đó, dù lớn hay nhỏ, và đó là sự thiếu sót tai hại đối với bất cứ triển vọng nào của chương trình bình định.
Trong bản báo cáo về nghiên cứu vai trò và nhiệm vụ chiến lược hồi tháng 6 vừa qua, tôi có viết: "Một đòi hỏi đặc biệt khẩn cấp đối với các đợt tuần tra và phục kích ban đêm - là phải xác định rõ nơi cuộc đụng độ có thể xảy ra theo báo cáo của tình báo. Trừ khi các cuộc hành quân đêm của các lực lượng Quân đội Việt Nam cộng hoà (RVANF) bắt đầu với mục đích làm cho Việt Cộng không được an toàn khi di chuyển, hoặc tiến vào làng trong đêm, chứ dứt khoát là không thể cắt bỏ được gốc rễ của họ đã ăn sâu trong lòng dân chúng để từ đó tiêu diệt những nhóm quân du kích hoặc giảm bớt sự kiểm soát của họ".
"Họ đã giành lại màn đêm từ tay Việt Cộng!" Đó là những gì người ta nói về sư đoàn này. Tôi đã từng nghe điều này trước đó nhưng những người ở sở chỉ huy của MACV nói rằng đây là điều có thực, đoàn cố vấn đề có mối quan hệ đáng kinh ngạc đối với một sư đoàn trưởng nổi tiếng, và việc đó thực sự đang xảy ra.
Tôi tin những người đang nói ra điều này và cách họ nói về nó.
Tôi muốn được tận mắt trông thấy chứ không phải vì tôi có chút nghi ngờ mà vì tôi muốn biết được điều kỳ diệu này đã xảy ra và được truyền bá như thế nào.
Chắc chắn rằng, tại sở chỉ huy của sư đoàn, viên Đại tá, Trưởng đoàn cố vấn đề có một biểu đồ lớn cho thấy số lượng của những đợt tuần tra đêm được thực hiện bởi mỗi tuần một tiểu đoàn thuộc Sư đoàn trong suốt vài tháng qua. Số lượng thay đổi tuỳ thuộc vào các tiểu đoàn khác nhau, và dao động hàng tuần, nhưng cũng có thể dễ dàng nhận thấy xu hướng được tổng kết trên các đường cong của một biểu đồ khác. Số lượng các đợt tuần tra, bắt đầu ở số 0 hoặc gần tới đó, đã đều đặn đạt tới chỗ mà sư đoàn sắp kết thúc là hàng trăm đợt trong một tuần, hàng tá các đợt trong một đêm. Trong 2 năm ở Việt Nam, tôi chưa từng gặp một điều tương tự như thế. Viên Đại tá tự hào về điều này cũng là điều dễ hiểu. Tôi muốn nghe toàn bộ câu chuyện về việc ông đã làm thế nào để có kết quả ấy nhưng tôi phải chờ đến ngày hôm sau. Trời đang xế chiều, tôi muốn chắc chắn rằng mình có đủ thời gian để xuống một tiểu đoàn để tham gia vào cuộc tuần tra đêm đó. Tôi xem lướt.qua tấm bản đồ rộng, nơi các khu vực tuần tra được đánh dấu bằng bút chì cho các trung đoàn và tiểu đoàn tôi chỉ ra một trung đoàn và nói ý định của mình với viên đại tá Viên đại tá có vẻ rất ngạc nhiên với ý định của tôi, nhưng tôi đã giải thích bằng cơ sở và những kinh nghiệm của mình ở Rạch Kiến. Ông ta thấy tôi đã rất sẵn sàng với tất cả những trang bị cần thiết. Ông ta cũng biết cấp bậc của tôi, nên không tranh luận nữa. Nhưng ông ta nói, không chắc về việc có thể sắp xếp với một lời yêu cầu bất thình lình như thế. Tôi nói, sẽ tốt hơn nếu thực hiện việc đó một cách không chính thức. Đây không phải là một cuộc thanh tra chính thức mà thật ra chỉ muốn có một câu chuyện ấn tượng hơn nhiều để chọn ra một trong hàng tá các đợt tuần tra đêm, tham gia cùng với họ, sau đó miêu tả lại sự khác nhau mà nó đã tạo ra ở vùng nông thôn khi có một sư đoàn người Việt đang hoạt động vào ban đêm. Tôi chưa từng nghe tới một đơn vị người Việt nào khác nơi bạn có thể thực hiện việc này, vì thế chúng tôi có được câu chuyện này càng sớm càng tốt.
Ông ta đã hiểu được vấn đề, nhưng ông nói rằng vào thời điểm này sẽ rất bất tiện cho tôi khi tới thăm trung đoàn mà tôi đã chọn trên bản đồ. Ông ta không nói rõ lý do. Có lẽ mọi thứ sẽ được tiến hành một cách tốt hơn nếu như hoãn lại tới chuyến đi sau của tôi. Nhưng tôi không dám chắc khi nào mình có thể quay lại lần nữa, tôi đã chờ đợi điều này từ rất lâu rồi, và cuối cùng cũng thành công. Tôi thúc ép ông ta cho tôi tới thăm một trung đoàn khác và sau vài cuộc nói chuyện trên điện đài, ông ta đưa tôi tới một trạm chỉ huy trung đoàn cách đây khoảng một dặm.
Ở đó, cố vấn trung đoàn cũng có thái độ ngập ngừng khi đưa tôi xuống tiểu đoàn. Tôi hiểu sự dè dặt này của họ. Với tất cả những gì tôi đã nói chỉ là: đây không phải là chuyện thanh tra chính thức, tôi là người của đại sứ quán, và không một người chỉ huy hay cố vấn nào, sẽ cảm thấy hoàn toàn dễ chịu với một chuyến viếng thăm không trong kế hoạch những hoạt động quân sự của một trong số các đơn vị chiến đấu của họ mà không hề được báo trước. Ai có thể đoán trước được điều gì sẽ xảy ra, hoặc đơn vị sẽ như thế nào trong đúng cái đêm đó, hoặc ai biết được việc này thì sao? Thế nên tôi không hề ngạc nhiên khi lại được nghe nói rằng điều này quâ bất ngờ, và rằng không biết có thể sắp xếp được không, nhưng tôi cũng không dễ dàng bỏ cuộc. Tôi đe doạ ông ta nhưng không nhằm một ý đồ xấu nào; tôi biết rằng tôi không nên ở đó để họ phải lúng túng. Tôi không quan tâm tới chất lượng của các hoạt động. Điều mà tôi thật sự quan tâm là câu chuyện về họ, về những binh lính người Việt đang tiến về phía vành đai của tiểu đoàn trong đêm tối.
Trên thực tế, có một vấn đề trong chuyện này, cuối cùng tôi đã biết được ở bốt chỉ huy tiểu đoàn mà tôi đã được đưa tới lần cuối và đến đúng lúc trời vừu sập tối. Một thiếu tá người Mỹ, cố vấn cho một tiểu đoàn, đã chỉ cho tôi xem tấm bản đồ có những tuyến đường tuần tra trong đêm. Khi biết tôi sẽ tham gia vào một trong số đó, ông ta nói rằng không thể. Tôi hỏi tại sao, và lần này tôi nhận được câu trả lời hết sức thẳng thắn. Các cuộc tuần tra trên bản đồ thật ra không hề có thực. Không hề có một cuộc tuần tra ban đêm nào. Không chỉ ở trung đoàn đoàn này mà còn ở tất cả các đơn vị khác thuộc sư đoàn, theo như viên thiếu tá biết được.
Vậy còn những thống kê và các khu vực tuần tra, các danh sách có trên tất cả các biểu đồ ở sở chỉ huy trung và sư đoàn?
Bịa đặt. Dưới áp lực của cố vấn sư đoàn và đối tác người Việt Nam của mình, mỗi tiểu đoàn phải lập ra các kế hoạch tuần tra cho từng ngày và gửi các báo cáo và tính toán lên trên, nhưng trên thực tế không có một đại đội người Việt nào cho quân của mình đi tuần tra đêm trong khu vực hoạt động của Việt Cộng. Không rõ đã có ai từng cố gắng khiến họ thử làm việc đó chưa?
Vị đại tá của Sư đoàn đã có những con số để đưa lên biểu đồ. Hàng trăm cuộc tuần tra trong một tuần. Nhưng không một cuộc nào thực sự diễn ra. Không phải 10, 50, mà là 0. Không có cuộc nào để tôi có thể đi cùng. Tôi cám ơn vị thiếu tá vì sự ngay thẳng của ông, điều khá hiếm hoi ở những người có cùng địa vị của ông, dẫu điều đó có thể khiến ông gặp rắc rối. Nhưng tôi cũng cảm thấy mình như một kẻ ngốc. Họ lại lừa tôi. Tôi giống như Charlie Brown 11 lần đá vào khoảng không. Tôi không thể tin được rằng mình lại có thể bị lừa một cách dễ dàng như vậy.
Điều gì đã khiến tôi xuống tới tận đây mà không một chút nghi ngờ cho đến khi tôi biết được những thông tin tồi tệ từ viên thiếu tá ấy? Đó là cái cách mà người ta thường nói: "Đây mới là sự thật, đây mới thật sự là điều đang xảy ra. Một khi nó không phải là chuyện nhảm nhí, như thể họ đã biết tỏng rồi". Có lẽ họ không biết, tôi không nghĩ rằng họ đã cố tình lừa tôi. Điều gì đã lừa dối họ. Đó hẳn là nội dung chi tiết của bản báo cáo, nỗ lực đã được thể hiện trong đó.
Viên đại tá có biết không? Tôi nhận ra rằng mình không quan tâm đến điều đó. Nếu là một năm trước, tôi sẽ nghĩ đó là trách nhiệm của mình phải quay trở lại Sở chỉ huy Sư đoàn để thông báo với ông ta - nếu như ông ta thực sự không biết - hoặc để cảnh cáo ông ta, nhưng đó không phải là lý do làm tôi phải xuống đây lần này. Tôi ngồi nói chuyện với viên thiếu tá một lát, rồi ngủ lại trên cái giường mà ông ta chỉ cho tôi, và ngày hôm sau tôi lái xe quay về Sài Gòn.
Tôi đã quá mệt mỏi với việc thu thập và báo cáo cùng một vấn đề hết lần này đến lần khác ở 43 tỉnh khác nhau. Tôi mệt mỏi vì phải vạch trần sự dối trá của Quân đội Việt Nam cộng hoà và chương trình bình định. Bây giờ tôi khá thoải mái trong việc quyết định mình sẽ làm gì. Điều xuất hiện trong đầu tôi lúc này là mong muốn được quay trở lại làm việc với đám lính Hoa Kỳ, quan sát, theo kiểu tôi đã làm ở Rạch Kiến. Tôi có lý do chính đáng để làm điều đó; để đánh giá chiến dịch bình định cho ngài phó đại sứ, tôi cần theo dõi khá nhiều các kiểu hành quân và các loại đơn vị khác nhau của quân đội Mỹ. Tôi có thể bắt đầu tại Khu vực phi quân sự (DMZ) ở phía bắc và sau đó sẽ đi suốt dọc dài miền Nam Việt Nam, quan sát hết đơn vị này đến đơn vị khác.
Tôi bắt đầu chương trình trong vòng khoảng một hoặc hai tuần vào một ngày bình thường với một đơn vị của Quân đội Việt Nam cộng hoà ở phía Bắc gần khu phi quân sự. Một vài ngày sau, khi đang làm việc ở phía nam tôi đã tới dự một chương trình nghe có vẻ rất hay ở gần Đà Nẵng. Cố vấn là William Corson, một trung tá lính thuỷ đánh bộ, người đã Phát minh ra cái gọi là CAPs, các trung đội hành động phối hợp. Đó là các tiểu đội trong đó hai phần ba lính là người Việt Nam và một phần ba là lính thuỷ đánh bộ người Mỹ. Tiểu đội trưởng là một người Việt Nam, và một tiểu đội phó phụ trách nhóm lính thuỷ đánh bộ. Nhóm lính này được học đủ ngôn ngữ của nhau nên có khả năng giao tiếp với nhau một cách cơ bản.
Nói một cách dễ hiểu thì đó là điều mà Lyndon Johnson đã từng đề nghị theo cách kết hợp các đơn vị người Việt và người Mỹ trở lại vào năm 1965. Giới lãnh đạo bên quân đội lúc đó đã không đồng tình với điều này. Họ muốn các đơn vị của Mỹ có thể hoạt động độc lập với các đơn vị của người Việt Nam, để tránh việc phải chi quá nhiều viện trợ. Họ thừa nhận một điều rằng các đơn vị của Việt Nam đã bị tình báo của Việt Cộng thâm nhập vào, và họ không muốn các đơn vị của Mỹ bị chia nhỏ ra để trở thành điều mà người ta luôn nghĩ là sẽ đóng vai trò huấn luyện chủ yếu.
Nhưng ý tưởng của Corson, theo như những gì ông ta đã giải thích với tôi chiều hôm đó, là cả hai bên sẽ cùng tạo ra được sức mạnh cần thiết. Phía Việt Nam rõ ràng nắm rất rõ về con người và đặc điểm của các vùng lãnh thổ. Quân lính thuỷ đánh bộ sẽ học tập từ họ và sẽ huấn luyện cho các đối tác của mình về các kỹ năng chiến thuật qua những ví dụ. Sự có mặt của họ sẽ đảm bảo cho quân đội Việt Nam hoả lực yểm trợ tốt, không quân và pháo binh, mà thuỷ quân lục chiến có thể điều động từ các căn cứ của Mỹ. Quan trọng hơn cả, đó là nhờ có sự hiện diện của thuỷ quân lục chiến, các cuộc tuần tra có thể được thực hiện vào ban đêm.
Thế nên đêm hôm đó là lần đầu tiên tôi hành quân trong đêm cùng với đội quân người Việt. Trong tiểu đội còn có 4 người Mỹ nữa, họ đi dọc theo những con mương dẫn nước, dưới ánh trăng. Trong buổi giới thiệu vắn tắt tình báo của Quân đội Việt Nam cộng hoà đã cho chúng tôi biết rằng có khoảng 500 Việt Cộng đang qua nơi chúng tôi đang hành quân. Đây không phải là một thông tin ngẫu nhiên hay một thông báo thông thường, do vậy chúng tôi phải hết sức cảnh giác.
Đôi lúc, quá nửa đêm chúng tôi tạm dừng chân ở một cánh đồng để phục kích trong vài giờ. Chúng tôi rời khỏi chỗ con mương, ngồi dưới nước nấp giữa những cây lúa. (Các cánh đồng lúa ở Việt Nam được bón bằng phân bắc, nên khi tôi bị suy sụp vì bệnh viêm gan một vài tuần sau đó, tôi đã nghĩ đến điều này).
Tôi quan sát một hướng, còn một người lính Việt Nam đứng ngay sau lưng tôi, quan sát một hướng khác. Chúng tôi cảm thấy tự tin vì nghĩ rằng người kia cũng sẽ thức để cảnh giác và bảo vệ lẫn nhau, bảo vệ những người còn lại. Đó là một cảm giác thật gần gũi. Một lát sau chúng tôi kiểm tra xung quanh cho nhau, khoảng cách giữa những người Mỹ và người Việt Nam trở nên gần gũi hơn rất nhiều so với bình thường. Ngay trước khi trời sáng chúng tôi đã trở về doanh trại.
Chúng tôi không gặp phải cuộc đụng độ nào, bản báo cáo về hoạt động của Việt Cộng có vẻ như không chính xác. Nhưng một trung đội hành động phối hợp khác cũng hành quân trong đêm đó đã bị rơi vào ổ mai phục khi đi qua một ngôi làng nhỏ. Tôi tới nói chuyện với viên tiểu đội trưởng người Việt Nam, một trong số những người bị thương. Anh ta nằm trên một chiếc giường bạt, bị băng bó khá nặng, nhưng vẫn có thể nói chuyện.
Tôi khá ấn tượng với mối quan hệ giữa lính Mỹ và lính Việt đêm hôm đó; lý luận của Corson, theo tôi, có vẻ khá hiệu quả.
Nhưng người đội trưởng này lại có một câu chuyện hoàn toàn khác Anh ta nói tiếng Việt thông qua một người phiên dịch, nhưng có thể dễ dàng nhận thấy sự cay đắng trong giọng. Anh ta nói, người Mỹ thực sự không hề quan tâm đến ý kiến của người Việt. Rõ ràng người Mỹ mới là người chỉ huy cuộc hành quân.
Khi viên tiểu đội trưởng cố gắng thông báo một điều gì đó với một lính thuỷ đánh bộ, người lính này cũng chẳng hề quan tâm.
Tôi hỏi anh ta qua người phiên dịch: "Anh định nói gì với anh ta?". Tiểu đội trưởng chống khuỷu tay cố nhỏm dậy và nói mấy câu với tôi. Tôi không thể hiểu chúng, dù nghe không hề giống tiếng Việt. Tôi đề nghị anh ta nhắc lại, và anh ta đã nhắc lại chậm rãi và rõ ràng, nhưng tôi vẫn không thể hiểu được. Tôi hỏi người phiên dịch: "Anh ta đang nói tiếng gì vậy?
Người phiên dịch trả lời: "Tiếng Anh".
Tôi hỏi người phiên dịch có hiểu anh ta nói gì không, người phiên dịch trả lời là không. Tôi bảo phiên dịch hỏi lại xem anh ta vừa nói gì bằng tiếng Việt và sau đó nói lại với tôi.
Họ trao đổi với nhau vài câu bằng tiếng Việt. Người phiên dịch, với vốn tiếng Anh khá tốt, dịch lại cho tôi: "Chúng ta đang đi vào ổ mai phục".
Tôi nói, "Hừm," và hỏi viên tiểu đội trưởng tại sao anh ta lại biết điều đó. Anh ta trả lời, thông qua phiên dịch, rằng khi họ tới một ngôi làng, "không có tiếng chó sủa, và cũng chẳng có ánh đèn". Anh ta giải thích, vào thời điểm đó của đêm, thường họ phải nhìn thấy vài ánh đèn, hoặc ánh lửa trong các túp lều xuyên qua cửa chính hoặc cửa sổ, và vài con chó xồ ra đuổi và sủa ầm ĩ. Sự im lặng và bóng tối cho thấy các cửa chính và cửa sổ đều đóng, và có ai đó đã nhốt và bịt mõm lũ chó. Việt Cộng đang chờ họ. Nhưng khi anh ta cố gắng nói với viên trung sĩ người Mỹ rằng có mai phục ở phía trước thì viên trung sĩ lại lờ đi và tiếp tục tiến lên phía trước như thể người đội trưởng chưa từng nói gì. Thái độ của người Mỹ luôn như vậy, anh ta nói. Thế nên khi bị bắn, họ bị thương mất 3 người, và cũng thật may mắn là còn cơ hội chạy thoát.
Tôi nói với người phiên dịch, và sau đó là với Corson, rằng tôi đã biết được vấn đề thực ở đây là gì. Vấn đề dạy ngoại ngữ cần thực hiện và cần tập trung hơn nữa. Có một số cụm từ cụ thể họ nên nắm được một cách chắc chắn, và người phiên dịch sẽ giúp kiểm tra xem họ có hiểu không. "Chúng ta đang bị mai phục" là một trong số cụm từ đó. Điều đặc biệt quan trọng là binh lính người Việt có thể nói câu đó bằng một giọng Mỹ, vì người Mỹ đã quen với cách nói như vậy. Trên thực tế, sự việc này đã chứng minh cho điểm mạnh trong ý tưởng của Corson, của những người Mỹ đang làm việc cùng với người Việt, nếu họ có thể giải quyết tốt vấn đề giao tiếp. Đây là một trường hợp hiếm thấy khi tôi có thể ca ngợi một kế hoạch nào, khi trở về MACV, mặc dù họ có vẻ không tha thiết nghe lắm. Họ vẫn không muốn quan tâm đến việc lãng phí khi để binh lính Mỹ cộng tác với binh lính người Việt Nam.
Trong vòng vài tuần kể từ khi đi tuần tra vào ban đêm, tôi bắt đầu suy sụp vì bệnh viêm gan. Bệnh phát trong thời gian tôi đi nghỉ ở Pattaya, một bãi biển ở Thái Lan tôi đã tới để thăm Patricia vào năm ngoái. Tôi nằm dưỡng bệnh trong một nhà điều dưỡng ở Bangkok trong vòng một tháng, cho tới khi tôi có thể tự bay về Sài Gòn, để tiếp tục nằm bẹp thêm một tháng nữa. Cùng lúc đó, kế hoạch bình định đang được tái lập, dưới sự điều khiển của MACV và Westmoreland, nhưng đứng đầu là Bob Korme, người của NSC, không thuộc giới quân sự. Nếu tôi tiếp tục làm việc ở đây, tôi sẽ làm phó hoặc làm trợ lý cho Kormer, một người bạn cũ của tôi từ những ngày còn ở Rand và Washington. Nhưng vì cần phải tĩnh dưỡng để hồi phục nên tôi đã không thể tham gia được ít nhất trong vòng 6 tháng. Trong hoàn cảnh đó, tôi quyết định trở về Mỹ. Harry Rowen đã trở thành chủ tịch của Công ty Rand, và ông ta rất muốn tôi quay trở lại.
Nằm ngửa trên giường với chiếc máy tính trên bụng, tôi giành thời gian để viết một bản ghi nhớ dài tóm tắt lại những kết luận mà tôi đã rút ra cho câu hỏi tại sao chúng ta lại lâm vào tình trạng không lối thoát như hiện nay và làm thế nào chúng ta có thể hình dung ra cách để làm mọi thứ tốt hơn. Đây là những việc giành cho Hội đồng đặc nhiệm của các đồng nghiệp dân sự và quân sự của tôi ở Sài Gòn, thế nên tôi đã không nêu ra gợi ý cho rằng chúng tôi phải tìm cách thoát ra khỏi tình trạng này, điều mà cá nhân tôi luôn quan tâm tới trong suốt một năm qua. Tôi dành lời khuyên đó cho Washington khi tôi về nước. Những người ở đây không thể quyết định được việc đó, thậm chí cũng không để đưa ra gợi ý một cách có hiệu quả. Họ được cử đi để dốc hết sức mình, làm đến hết mức có thể, cho nên tôi chỉ tập trung vào các biện pháp làm thế nào thực hiện mọi công việc tốt hơn những gì chúng tôi đang làm, để giảm thiểu mọi sự cản trở, để có thể phát triển hơn, mà không cần tạo thêm những việc mới trên con đường thoát ra khỏi khó khăn.
Một bản ghi nhớ dài đề đạt xem xét lại những quyền ưu tiên và những nỗ lực cho toàn bộ kế hoạch bình định năm 1967.
Nhưng nỗ lực chủ yếu của tôi là bản tài liệu 38 trang kín chữ về sự giúp đỡ của Mỹ trong các kỳ bầu cử sắp tới ở Việt Nam và tại sao chính phủ của chúng ta nên thay đổi quan điểm từ việc ủng hộ các ứng cử viên quân sự như Kỳ hoặc Nguyễn Văn Thiệu tới khích lệ, hoặc đơn giản là cho thừa nhận việc thay thế họ bằng những nhà lãnh đạo dân sự đáng được tôn trọng. Theo như một nhà báo khá nổi tiếng của Việt Nam, Tôn Thất Thiên, đã nói với tôi rằng ban lãnh đạo của một đất nước cần phải được tôn trọng, và có một chính phủ được tôn trọng thì nó chắc chắn phải nghiêm túc". Tướng Kỳ thuộc lực lượng không quân, hiện đang làm việc trên cương vị là thủ tướng (được sự ủng hộ của các tướng lĩnh khác và người Mỹ), cũng khó có thể tiến xa hơn nếu phải đáp ứng các tiêu chí đó. Người Việt Nam đánh giá ông ta là một kẻ thiếu chín chắn, thiếu tinh thần dân tộc, một kẻ ăn chơi, trác táng, trình độ hạn hẹp, vụng về, hấp tấp, chỉ thỉnh thoảng mới tỏ ra nghiêm túc, và khoa trương (thường xuyên tới thăm những vùng nông thôn với bộ vét nylông bóng bảy, chiếc khăn quấn cổ tẩm nước hoa oải hương và một khẩu súng lục có báng súng nạm ngọc trai, trên đó khắc tên cô tình nhân của ông ta. Mà đây là một nền văn hoá chịu ảnh hưởng của Nho giáo cho nên tuổi tác, phẩm cách, sự trưởng thành, học vấn, đạo đức được đánh giá rất cao. Theo như Thiên nói, đối với nước Mỹ việc thiên vị hay ủng hộ cho Kỳ - tại thời điểm tôi viết về những việc này, là sự lựa chọn duy nhất cho vị trí Tổng thống - như là một kẻ lãnh đạo bù nhìn, bị đánh giá là một sự sỉ nhục, một sự khinh bỉ, bởi chính bản thân ông ta và một số đông người Việt Nam.
Nhưng cá tính và vẻ bề ngoài của Kỳ ít ra còn vớt vát lại cho ông ta phần nào. Kỳ là người miền Bắc, một quân nhân, đã từng là một sĩ quan của Pháp ít chống đối, và luôn tin rằng mình nợ người Mỹ để có được vị trí này. Nhìn chung, tôi cho rằng: "Sẽ là một sự rèn luyện thử thách khi tưởng tượng làm thế nào một người có thể thay đổi hoặc bổ sung thêm một loạt những tiêu chuẩn này để tạo ra một kẻ ít được chấp nhận hơn và xa lạ hơn trong vai trò của người lãnh đạo dân tộc ở Việt Nam".
Còn về phần tướng Thiệu, đối thủ chính về phía quân sự của Kỳ trong việc tranh cử, quyền hạn của ông ta chỉ kém Kỳ một chút. Ông ta không phải là người miền Bắc, mà là người miền Trung, không phải là người miền Nam, và ông ta thêm vào lý lịch của mình rằng ông là người theo đạo Thiên Chúa. Theo như tôi biết, ông ta có đạo đức, chín chắn, giàu kinh nghiệm và khôn ngoan hơn Kỳ, nhưng vì một số lý do, những phẩm chất này cũng không làm ông ta tự tin hơn khi đứng trước công chúng. "Kỳ không có được niềm tin và sự tôn trọng của người Việt Nam vì ông ta quá khác lạ so với những tập tục và văn hoá của người Việt, Thiệu không giành được lòng tin của họ vì ông ta đơn giản bị coi là người không đáng tin cậy: bí ẩn, quỷ quyệt, "quá thông minh", một sức mạnh khá ấn tượng được tạo ra bởi vai trò của ông ta trong các cuộc đảo chính nhằm hất cẳng những người tiền nhiệm. "Với những điều đã nói ở trên, như chính ông ta thừa nhận, Thiệu và Kỳ cùng có một trở ngại chính trị chung đó là cả hai đều trong lĩnh vực quân sự, vì ông ta được chỉ định phải có báo cáo cách đây vài tuần, người Việt Nam rất khó chịu với những kỷ luật quân đội". Tôi trích dẫn ở đây một câu nói của thành viên trẻ trong Hội đồng Lập hiến: "Hãy cho chúng tôi bất cứ ai. Già hay trẻ, tôi không quan tâm, miền Bắc, miền Trung hay miền Nam, miễn là anh ta không thuộc lĩnh vực quân sự".
Ba mươi trang kín chữ tiếp theo tập trung vào vấn đề chi tiết tại sao không có bất cứ một triển vọng thực sự nào cho tiến trình hoạt động kéo dài ở miền Nam Việt Nam, kể cả là dân sự hay quân sự mà lại không có sự thay đổi mạnh mẽ trong bản chất của chính quyền từ cấp cao nhất. Kỳ tổng tuyển cử sắp tới sẽ là cơ hội tốt nhất kể từ nhiều năm nay để thực hiện việc này một cách yên ổn, nếu như các tướng lĩnh được Mỹ bật đèn xanh của sự cho phép một cuộc tổng tuyển cử diễn ra một cách trung thực không cần bảo đảm cho chiến thắng của một ai trong số họ bằng các hành động lôi kéo hay ép buộc.
Trong số những người Việt Nam được tôi giấu tên, nêu ra trong bản báo cáo thì Trần Ngọc Châu có tác động lớn đến những suy nghĩ của tôi, một phần vì ông ta giới thiệu tôi với những người khác. Tôi đã đưa bản báo cáo của mình cho ông ta xem qua. Một tuần sau ông ta nói đã đưa nó cho Thiệu, một người bạn lâu năm của ông ta. Tôi đang nằm im trên giường, không định dậy làm gì. Nhưng điều đó đã dựng tôi bật dậy khỏi giường. Tôi nói: "Cái gì? Làm sao ông có thể làm thế?"
Châu nói: "Ông ta rất thích bản báo cáo của anh. Tôi chắc chắn như thế. Ông ta đọc từng từ một. Ông ta nói ông ta chưa từng gặp một người Mỹ nào ở Việt Nam lại có thể hiểu rõ tính cách của người Việt Nam như anh".
"Nhưng Chúa ơi, Châu, còn những điều tôi đã viết về ông ta thì sao?"
Châu nói: "Ồ, không vấn đề gì. Ông ta rất vui với những gì anh đã viết về Kỳ và không buồn quan tâm tới những điều anh đã viết về ông ấy".
Buổi sáng mà Kormer sẽ đến, tôi tới đại sứ quán để đón ông ta. Tôi vừa hồi phục được mấy ngày sau 2 tháng dưỡng bệnh trên giường. Khi máy bay hạ cánh xuống sân bay Tân Sơn Nhất, tôi đang ngồi trong phòng làm việc của ông ta, nói chuyện với các nhân viên, chúng tôi đã nghe trên đài phát thanh cuộc họp báo của ông ta ngay sau khi bước xuống máy bay.
Ông ta tỏ ra rất quyết đoán về tình hình ở Việt Nam và về kế hoạch bình định đã theo dõi ở Washington và tỏ rõ mong muốn được tiếp tục công việc đó cho tới thắng lợi. Đó là cách mà McNamara, Lyndon Jhonson và Westmoreland vẫn thường nói, nhưng kiểu nói hoa mỹ này không phải là phong cách của Korner. Tôi đã biết được những điều này từ các bài trên báo rằng Korner là một người rất năng nổ và luôn đối chọi với đám phóng viên, biết cách đập tan mọi sự nghi ngờ, nhưng tôi chưa từng nghe nói về thái độ ứng xử của ông ta trước công chúng bao giờ. Điều đó làm tôi lo lắng. Korner hình như rất tin rằng ông ta đang nói lên sự thật. Rất dễ để biết được rằng lúc nào ông ta đã về đến đại sứ quán; bạn có thể nghe thấy tiếng chào sang sảng từ tầng dưới.
Ông ta nổi tiếng vì tính hăng hái, hoàn thành tốt mọi công việc, và rất thích biệt danh Blowtorch của mình. Tôi có thể nhận ra tiếng chân của ông ta khi ông đi lên cầu thang, xông vào phòng làm việc phía bên ngoài của mình. Ông bắt tay và phát vào lưng mọi người trong phòng. Ông ta giống y như khi trên đài phát thanh, sôi động và lạc quan. Ông ta như một cơn lốc, làm căn phòng tràn ngập sinh khí và sự hăng hái. Tôi nói với ông rằng tôi tới chào và cũng để tạm biệt ông, ông ta gật đầu và nói: "Vào đi, Dan, rồi bước vào căn phòng bên cạnh và đóng cánh cửa phía sau chúng tôi lại. Ông ta ngồi xuống bàn và ngả người xuống ghế và cười rất thoải mái.
Tôi nói: "Bob, ông có tin vào những điều ông vừa nói ở sân bay không?"
Ông chống khuỷu tay xuống bàn và rướn người về phía trước, hai tay ôm đầu. Ông cúi mặt xuống bàn và nhắm mắt lại.
Trông ông có vẻ mệt mỏi. Ông nói nhẹ nhàng: "Dan, anh có nghĩ rằng tôi bị điên không?"
Im lặng một lúc, tôi hỏi: "Bch, sao ông lại nhận công việc này?"
Ông ta nhổm dậy và nói: "Đó cũng là điều mà vợ tôi hỏi tôi. Cô ấy cứ hỏi đi hỏi lại rằng: "Sao anh cứ phải tới đó? Sao anh không từ chối đi? Rời khỏi chính phủ nếu anh bắt buộc phải thế". Tôi phải nói đi nói lại với cô ấy rằng: "Khi Tổng thống Mỹ nói với anh rằng ông ấy muốn anh phải làm một điều gì đó, anh không thể nói không với ông ta. Khi ông ấy nói rằng anh là người mà ông ta muốn phải thực hiện việc đó, anh phải làm, dù điều đó vô vọng đến đâu đi chăng nữa".
Một vài ngày sau, tôi rời khỏi Việt Nam.
Sau chuyến đi đến Việt Nam, tôi đã quyết định trở về Rand chứ không về Lầu Năm Góc. Một lý do chính là tôi muốn lại được tự do để nói về những gì tôi biết và những gì tôi tin về chính sách về Việt Nam của chúng ta với những quan chức của các cơ quan chính phủ đang công tác ở nước ngoài mà không phải lo lắng rằng mình đã làm trái với cương vị của một cấp trên hay một tổ chức nào đó. Tôi đã muốn làm điều đó ở Việt Nam, dưới sự giám sát lỏng lẻo của Lansdale và Porter, hơn là dưới sự giám sát của McNaughton ở Bộ Quốc phòng, nơi mà tôi phải thận trọng giấu những suy nghĩ của mình, cũng như John, khi chúng khác biệt với ý kiến của McNamara. Sau 3 năm quan sát và học hỏi nhiều điều, tôi tin rằng những điều tôi biết về tình hình ở Việt Nam chỉ có giá trị qua lời nói của tôi, vì tôi đã từng làm các công việc kiểm soát, chỉ huy và xây dựng kế hoạch hạt nhân ở Rand. Rand thực sự là một cơ quan hoàn hảo để làm điều đó Đó chưa phải là tất cả số người tôi muốn nói cho họ hiểu.
Vẫn còn những người đang gánh trách nhiệm trong việc hoạch định hoặc cố vấn về chính sách an ninh quốc gia nữa. Với tư cách là một chuyên gia phân tích của Rand tôi có thể vào rất nhiều phòng ban như một cố vấn và nói những gì mà tôi nghĩ theo cái cách mà có thể tôi chưa từng làm với tư cách là một đại diện chính thức của chính phủ hoặc của một cơ quan đặc biệt với quan điểm chính thức; với cấp trên tôi có thể bị mất mặt vì cách ăn nói bừa bãi này.
Trong một tuần tôi dành thời gian để chuyển công việc của mình khỏi Bộ Ngoại giao, ở Washington, tôi gặp gỡ rất nhiều người để nhấn mạnh quan điểm của mình về vai trò của chúng ta tại Việt Nam và những gì mà chúng ta nên làm. Tôi đã nói chuyện với McNamara một tiếng đồng hồ tại văn phòng của ông ta tại Lầu Năm Góc. Trước khi kết thúc tôi đưa ông ta một bản báo cáo ngắn gọn chỉ trích việc Mỹ đang ủng hộ Thiệu và Kỳ trong cuộc bầu cử tại Việt Nam và cần phải tạo cơ hội cho một ứng cử viên dân sự, người có mong muốn tìm kiếm hoà bình bằng cách thoả thuận với Mặt trận dân tộc giải phóng, ông ta đọc nó ngay trước mặt tôi.
McNamara nói rằng về cơ bản ông ta đồng ý với tôi nhưng chính sách chính trị như thế này thuộc về thẩm quyền của Rusk và ông ta không đảm nhận việc này. Ông ta nói ông ta đang tập trung vào một vấn đề khác. Qua các báo tôi biết được rằng Thượng nghị sỹ John Stennis đang dự định có một bài phát biểu trước công chúng để tạo cho Hội đồng Tham mưu trưởng liên quân một tiền đề có thể mở rộng quy mô chiến tranh và loại bỏ những cản trở các mục tiêu và quy mô của việc ném bom miền Bắc. Tôi hỏi: "Đánh bom ở mức tối đa ư?", ông ta gật đầu. Tôi nói không gì có thể quan trọng hơn điều đó và tôi chúc ông ta thành công trước khi ra về.
Vào thời điểm đó, tôi không biết rằng 2 tháng trước đó Robert McNamara đã xúc tiến việc đàm phán về kế hoạch rút quân chiến lược. Bản thảo báo cáo trình Tổng thống của ông ta được đánh dấu "Tối mật", và mặc dù vậy, vẫn đến tai của Hội đồng Tham mưu trưởng liên quân; nó tạo nên một cơn bão chống đối kịch liệt cho rằng điều đó đánh dấu thời điểm bắt đầu của sự mất uy tín của ông ta đối với Tổng thống cũng như chức vụ của ông ta. Tôi không quan tâm đến việc liệu quan điểm của chúng tôi đồng nhất đến mức nào trong suốt cuộc gặp gỡ của chúng tôi, nhưng tôi cũng không lấy gì làm ngạc nhiên về điều đó.
Một ngày trước khi tôi có một cuộc nói chuyện với Chet Cooper, một sĩ quan tình báo của CIA lại trụ sở Hội đồng An ninh quốc gia (NSC), người đang là phụ tá cho đại sứ Averell Harriman về vấn đề nhân sự trong NSC. Cooper đã từng vài lần thử thương lượng với miền Bắc Việt Nam, và sau này Harriman đã được chọn là người đàm phán của Mỹ tại hội nghị Paris. Tôi đã thẳng thắn bày tỏ quan điểm của mình và Cooper thúc giục tôi nói chuyện với Harriman vào ngày hôm sau. Điều đó dường như càng khẳng định dự đoán của tôi rằng Harriman, cũng giống như Cooper, chỉ là bước trung gian để tôi bày tỏ quan điểm của mình. Cuối cùng tôi đề xuất một cuộc đàm phán và nó giống như dàn xếp tạm thời ở Lào vào năm 1962, và Harriman chính là người đã chỉ cho Kennedy thấy sự dàn xếp đó và cũng là người tán thành việc liên kết chống lại Bộ Quốc phòng và những kẻ hoài nghi trong CIA. Vì vậy, tôi đã thẳng thắn nói với Harriman giống như nói với Cooper.
Có thể là đã quá thẳng thắn. Kai Bird, người viết tiểu sử của anh em nhà Bundy, tình cờ bắt gặp phản ứng của Harriman đối với cuộc gặp gỡ của chúng tôi trong những tài liệu riêng của ông, trong một trích đoạn thuật lại cuộc đối thoại qua điện thoại giữa Harriman và Cooper vào ngày 27 tháng bảy: "Harriman: Tôi đã gặp người mà anh muốn tôi gặp. Tôi chẳng có ấn tượng gì với anh ta. Anh ta đã có một cái nhìn hằn học. Với anh ta mọi chuyện đều đen tối, chẳng có chuyện gì là sáng sủa cả. Tôi nghĩ là tôi đã đoán ra những suy nghĩ trong thâm tâm anh ta và nó đã đưa anh ta đi quá xa, loanh quanh sang một hướng khác. Tôi không nghĩ là anh ta cũng nói với nhiều người tất cả sự thật. Anh ta đã đi quá xa đến nỗi đã lạc hướng cũng giống như một vài người bạn của chúng ta đã chệch ra khỏi những định hướng khác. Anh phải biết cân bằng một số mặt. Anh ta bị viêm gan nên tôi nghĩ nó đã ảnh hưởng tới thái độ của anh ta".
Harriman nhầm khi nghĩ là tôi không nói thật với những người muốn nghe tôi như tôi nói với ông ta. Nhưng ông ta không phải là người duy nhất coi những đánh giá của tôi là lệch lạc, liệu có phải chính họ đã khiến tôi khăng khăng với quan điểm của mình. Một hay hai ngày sau đó, tôi trao đổi mối quan tâm của tôi với Murray Gell-Mann, người mà sau này giành giải Nobel vật lý và một vài người bạn đồng nghiệp của ông ta đang là cố vấn cho Bộ Quốc phòng. Tôi đã bị George Carver theo dõi, người đứng đầu của Lực lượng Đặc nhiệm Việt Nam trong CIA, người mà năm ngoái đã tán đồng ý kiến của Walt Rostow. Ngồi cùng tôi trong phòng nhỏ của E-ring tại Lầu Năm Góc, sau khi nghe nhận xét của tôi, ông ta bắt đầu nói một cách thận trọng: "Tôi không biết người của chúng ta (CIA) trên chiến trường có hút thuốc hay không, nhưng họ đang gặp phải một vấn đề khác từ những lời kể của Dan?". Ông ta xem xét tỉ mỉ những dấu hiệu đáng khích lệ của MACV trong những bước phát triển mới nhất. "Việt Cộng đang rất khó khăn thiếu thốn, họ đang cạn kiệt nhân lực, chúng tuyển cả những người 14 tuổi…"
Tôi thực sự khó chịu khi nghe thấy ông ta nói vậy. Gell-Mann quay lại và hỏi tôi có ý kiến gì không sau khi Carver nói xong. Tôi lướt qua bản báo cáo và chỉ ra rằng mỗi tin tức tốt lành đó trước đây cũng đã làm người Pháp lạc quan. Họ đã đánh lại người Mỹ và những đồng minh của chúng ta với những người 14 tuổi từ khi chúng ta đặt chân đến đó". Tôi đã phát điên lên. Có thể đó là cách sống của tôi. Tôi nói: "Tôi không biết người của các anh có hút thuốc trên chiến trường hay không, nhưng tôi biết những chuyện nhảm nhí như thế này đã làm Washington trì trệ trong suốt 20 năm qua".
Dường như xấu hổ, các nhà khoa học đứng dậy để đi dự một cuộc họp khác.
Tại Bộ Ngoại giao, Bill Bundy, người phụ trách vùng Viễn Đông, có vẻ đồng ý với quan điểm của tôi về triển vọng của chúng ta tại Việt Nam. Lúc đó đã là cuối ngày, và ông ta đã rất thiện chí nhưng vẫn tỏ ra mệt mỏi. Về lời đề xuất của tôi sử dụng cuộc bầu cử ở Việt Nam lúc đó đang diễn ra như là một cách để rút lui an toàn ông nói rằng đã quá muộn để thay đổi chính sách của chúng ta về Việt Nam. Để rút ra khỏi cuộc chiến nói chung, ông nói: "Tôi không nghĩ là chúng ta có thể có một động thái nào cho tới khi cuộc bỏ phiếu kết thúc". Ông không nói về cuộc bần cử ở Việt Nam mà ở Mỹ, vào năm 1968.
"Nhưng còn những một năm nữa", tôi nói.
Ông thở dài và lắc đầu buồn bã. "Tôi biết, nhưng tôi không nghĩ là Hà Nội sẽ có phản ứng gì nghiêm trọng về cuộc đàm phán cho tới khi họ biết họ đang đàm phán với ai sau tháng mười một tới đây. Chúng tôi đều biết, mà tôi không phải nói ra, rằng Hà Nội sẽ nhanh chóng phản ứng nếu chúng ta bắt đầu tuyên bố về sự rút khỏi Nam Việt Nam chứ không phải họ từ bỏ nó hay về chuyện chia sẻ quyền lực ở Sài Gòn.
Tôi đảm bảo (có thể là sai lầm) rằng những gì ông ta nói về sự cân nhắc về Việt Nam như việc làm chậm lại những tiến trình ở Việt Nam chỉ là một cách nói hàm ý rằng Johnson không định để mất Việt Nam trước khi ông ta được bầu lại làm Tổng thống. Một trợ lý Bộ trưởng Ngoại giao không thể nói ra trực tiếp, công khai như thế, kể cả lúc riêng tư. Trong âm điệu của giọng nói, tôi còn nghe được ông ta nói rằng sẽ không cố gắng ngăn cản điều đó, nó không đáng để ông ta phải như vậy. Tôi có thể hiểu được điều đó, kể từ khi ông ta đã đứng về phía Lyndon Johnson. Điều làm tôi khó chịu, dúng ra là bị sốc, là làm sao ông ta có vẻ bình thản như vậy trước dự báo đó, làm sao ông ta có thể dễ dàng cam chịu viễn cảnh một năm chiến tranh nữa, kèm theo nó là hiểm hoạ, chắc chắn là như vậy, và nếu chiến tranh tiếp tục kéo dài, có thể nó sẽ còn lan rộng hơn.
Tôi nghĩ tôi có thể đã mong chờ một phản ứng rất khác từ Walt Rostow. Trước đây, là người đứng đầu bộ phận hoạch định chính sách của Bộ Ngoại giao, giờ đây ông ta làm việc trong Nhà Trắng, là người kế nhiệm của McGeorge Bundy làm Cố vấn An ninh quốc gia cho Tổng thống. Tôi gặp Rostow lần cuối cùng ngay trước khi tôi rời khỏi Việt Nam vào tháng tám năm 1965.
Kế hoạch đánh bom miền Bắc mà ông ta đã đề nghị từ 4 năm trước, giờ đã được thi hành từ tháng ba, và thêm 100.000 quân Mỹ nữa được đưa sang Việt Nam, lần bổ sung đầu tiên của lời cam kết đưa quân sang không giới hạn, ngay khi ông ta vừa mới rời miền Nam Việt Nam. Rostow đã sẵn sàng để đón mừng sự đầu hàng của Mặt trận Dân tộc Giải phóng. Sau đó ông ta đã nói với tôi: "Dan, mọi chuyện đều có vẻ tốt đẹp. Cái mà chúng ta nghe được là Việt Cộng đã tan tác dưới các trận đánh bom. Chúng sẽ suy sụp trong hàng tuần liền. Không phải hàng tháng, chỉ hàng tuần thôi".
Hai năm sau tôi không có ý định nhắc lại cho ông ta việc này, nhưng những người khác nói với tôi rằng suy nghĩ của ông ta vẫn không thay đổi. Tôi đã quyết định không tranh luận về hoà hoãn hay về những tiến bộ trên chiến trường với ông ta nữa.
Từ những gì mà tôi đã nghe được, ông ta đã chai sạn với tin xấu, hay đúng hơn, là cố giữ vững tinh thần trước bất kỳ một tin tức nào. Tôi cũng không lo ngại khi mang theo người những bản báo cáo tình hình các địa phương gần đây nhất của mình.
Tôi rất ít khi bước vào trong văn phòng của Rostow ở Cánh Tây trước khi ông ta muốn chia sẻ với tôi niềm tin về sự tiến triển của tình hình mà ông đã báo cáo với Tổng thống về đàm phán và tình hình chiến sự trên chiến trường. Ông ta nói rõ ràng là cuối cùng chúng ta đã vượt qua được giai đoạn khó khăn.
"Phía bên kia đã gần như sụp đổ. Theo tôi, chiến thắng đã gần kề". Tôi nói rằng tôi rất muốn nói chuyện với ông ta về tình hình chính trị. Ông ta trả lời: "Nhưng, Dan này, anh phải xem những biểu đồ thống kê mới nhất. Tôi có chúng ở ngay đây thôi. Biểu đồ đều thể hiện rất tốt, Dan. Chiến thắng đã gần kề rồi".
Mặc dù tỏ ra lịch sự, ngay cả để nghe những vấn đề khác, tôi cũng không thể ngồi đó thêm được. Tôi nói: "Walt, tôi không muốn xem những biểu đồ đó của ông. Tôi vừa trở về từ Việt Nam. Chiến thắng không hề gần kề. Chiến thắng sẽ không diễn ra đâu".
Tôi không nhớ cuộc nói chuyện sau đó diễn ra như thế nào. Tôi đã không kéo dài cuộc tranh luận, ông ta cũng không đuổi tôi ra khỏi cửa, và tôi cũng không có ý định xem biểu đồ, nhưng tình trạng đó không kéo dài lâu. Mặc dù thế, nó kết thúc không đột ngột bằng cuộc gặp của John Vann với Wall một năm sau đó, sau cuộc tiến công Tết Mậu Thân. Vann đã được sắp xếp một buổi gặp với Tổng thống, nhưng Rostow được yêu cầu nói chuyện trước với ông ta. Lúc đầu John thể hiện cái nhìn lạc quan của mình hơn tất thảy mọi người, trong đó có cả tôi, nhưng ông ta không nói về chiến thắng, ông ta nói về khả năng để tránh khỏi thất bại của chúng ta. Ông ta nói với tôi rằng Rostow ngay lập tức bắt đầu tỏ ra bồn chồn. Cuối cùng Walt nói: "Nghe này, tôi nghĩ là cuộc chiến này sẽ kết thúc vào cuối năm nay".
Cảm thấy thật xấc xược, John nói với một gương mặt rất lạ: "À, không, tôi nghĩ chúng ta có thể kéo dài lâu hơn thế nữa".
Rostow nhìn ông ta và đi ra khỏi phòng. Vann đợi ông quay trở lại nhưng một lúc sau một viên tuỳ tùng báo với John rằng Tổng thống không thể gặp ông ta.
Vào giữa năm 1967, trong gần cả một thập niên tôi được chính thức tuyển dụng, trong suy nghĩ của riêng tôi, là học cách hiểu biết về những quyết định của chính phủ đưa ra với hy vọng giúp cho Tổng thống và phần còn lại của chính quyền để làm cho mọi việc tốt đẹp hơn, không gây ra nguy hiểm hay sai lầm để có những quyết định trong tình trạng xung đột và bấp bênh, Việt Nam là một ví dụ điển hình về việc không có lý do gì thực sự là cấp bách - để sửa đổi. Sau hai năm ở đó tôi nghĩ tôi đã nhận thức được một phần của vấn đề và một câu trả lời hợp lý cho nó là: một nỗ lực có chủ ý của những quan chức cấp cao nhằm một cách thức để né tránh và lừa gạt trong nội bộ. Tôi tìm ra hai cách để làm điều này là: phớt lờ nó đi và trừng phạt nó.
Cái mà tôi coi như một "bài học lớn về Việt Nam" là sự tác động của những thất bại chính trị đối với các hoạt động đối nội mà thực chất sự lừa dối các nhà lãnh đạo, nhưng lại được họ ngầm khuyến khích. Đó là kết quả của một quá trình nhận thức sai lầm từ cấp Tổng thống cho tới những người thừa hành. Đây là thất bại của bộ máy quan liêu mà tôi đã nghi ngờ. Có những tình huống - như ở Việt Nam là một ví dụ - mà ở đó chính phủ Mỹ, bắt đầu trở nên kém cỏi, nhưng không hề nhận ra và sẽ không thể học được bài học đó. Ở Việt Nam có cả một đống những điều không thể học hỏi được một cách máy móc, lại bị giấu giếm và không được cập nhật bởi những cách cư xử thụ động. Đã có một bước thay đổi nhanh chóng về nhân sự và một sự thiếu hụt về tổ chức chính quyền ở tất cả các cấp. Rạch Kiến là một ví dụ hoàn hảo: một viên chỉ huy tiểu đoàn sĩ quan không có kinh nghiệm bộ binh nào, người vừa mới gặp viên chỉ huy đại đội của anh ta khi họ cùng chiến đấu trong một cuộc hành quân 8 tháng trên cùng một hoàn cảnh tương tự, đã thậm chí không hề ý thức được rằng đây chính là những quân Mỹ đã từng đến thăm họ trước đó.
Như Trần Ngọc Châu nói với tôi vào năm 1968: "Người Mỹ các ông có cảm giác như đã đánh trận trong bảy năm. Các ông không hề như vậy. Các ông chỉ mới đánh trong một năm, bảy lần". Đã có một thất bại chung nhất để học bài học lịch sử hoặc để phân tích hoặc thậm chí để ghi lại những kinh nghiệm chiến đấu, đặc biệt là những sai lầm. Hơn nữa, những ảnh hưởng gây hậu quả của những báo cáo một cách lạc quan sai lệch ở mọi cấp độ, về việc miêu tả "sự tiến bộ" của tình hình hơn là đề cập đến những vấn đề tồn tại hoặc sai lầm mắc phải, đã che đậy đi sự cấp thiết cần phải thay đổi trong cách tiếp cận hay tiếp thu vấn đề đặt ra.
Khi trở lại Washington vào mùa hè năm 1967, tôi biết rằng McNamara đã thực hiện một cuộc nghiên cứu có tính lịch sử của việc đề ra những quyết định về Việt Nam. Đề cập đến cuộc điều tra bước đầu đối với Tổng thống Kennedy với thất bại nghiêm trọng về hoạch định chính sách ở cấp cao, Bộ trưởng Quốc phòng đã phân công kế hoạch cho John McNaughton trong cơ quan cũ của tôi, Cục An ninh quốc tế, nơi Paul Warnke được bổ nhiệm thay thế vào tháng bảy.
McNaughton đã giao nhiệm vụ cho cấp phó của ông ta, Mort Halperin, người đã giao cho cấp phó của mình, Lesile Gelb, trọng trách đó. Gelb đã từng là sinh viên tốt nghiệp khoá sau Henry Kissinger tại Harvard và giống như Halperin, đã cộng tác với Kissinger trong các khoá học. Ông ta đã chuyển tới Lầu Năm Góc từ một vai trò của trợ lý về pháp luật của Jacob Javits, Thượng nghị sỹ Cộng hoà của New York.
Nghiên cứu của McNamara đã được thực hiện với hàng loạt các câu hỏi mà ông ta muốn có câu trả lời. Trong việc chọn nhưng người nghiên cứu, Gelb đã đề nghị chọn những nhà nghiên cứu lịch sử như là một sự đáp ứng toàn diện hơn. Ông ta và Halperin muốn có những người có kĩ năng phân tích lành nghề, có khả năng phân chia các nhóm vấn đề và đề xuất những vấn đề cần nghiên cứu. Nếu có thể, ông ta cũng muốn có những người đã từng tham gia phục vụ ở Việt Nam (cả Halperin và Gelb đều chưa từng đến đó) hoặc đã tham gia vào quá trình ra quyết định về vấn đề Việt Nam ở Washington. Tôi phù hợp với cả 3 tiêu chuẩn đó, vì thế tôi là một trong số những người đầu tiên họ đặt vấn đề mời tham gia. Tôi đồng ý giúp họ soạn thảo một tập với hy vọng rằng điều đó sẽ cho tôi một dịp tiếp cận với toàn bộ công việc nghiên cứu để có được một sự phân tích đối chiếu và tìm kiếm các kênh khác nữa, mà tôi thực sự quan tâm.
Gelb chỉ cho tôi chỗ làm việc mà ông ta đã sắp xếp. Một căn phòng lớn gần phòng Bộ trưởng, với một dãy bàn ngăn nắp cho những nhà nghiên cứu, được ngăn cách bởi những chiếc tủ bốn ngăn đựng những tài liệu mật. Chúng đều đã đầy hoặc đang đầy lên, với những bức điện và những báo cáo về Việt Nam từ các quan chức trong tất cả các ban ngành của chính phủ. Gelb bảo tôi có thể chọn bất cứ vấn đề hay giai đoạn nào mà tôi muốn nghiên cứu. Nếu không phải mất quá nhiều công sức, dĩ nhiên có thể chọn năm 1964 -1965, thời điểm mà tôi làm việc cho McNaughton ở Washington, nơi tôi đã tận mắt chứng kiến những quyết định được đưa ra đầu tiên. Thay vào đó, tôi chọn nghiên cứu những quyết định của Kennedy vào năm 1961, khoảng thời gian mà tôi nắm được rất ít và muốn được tìm hiểu thêm. Như tôi đã miêu tả trước đây, chuyến đi đầu tiên của tôi tới Sài Gòn là vào mùa thu năm 1961, hhông lâu trước chuyến đi của Taylor -Rostow. Điều mà chúng tôi nghe được về chế độ của Tổng thống Ngô Đình Diệm dường như không có triển vọng sáng sủa để có thể dựa vào đó để tăng cường sự can thiệp của Mỹ. Lúc đó tôi đã vui mừng khi thấy rằng Tổng thống Kennedy nhanh chóng bác bỏ những ý kiến, mà tôi được biết đến ở Sài Gòn về việc gửi những đơn vị lính Mỹ sang Việt Nam, mặc dù ông ta đã làm như vậy.
Có thể hiểu, ông ta tiếp tục ủng hộ người cầm đầu nhóm theo Đạo Thiên chúa chống lại các nhà lãnh đạo Cộng sản và lăng sự ủng hộ đó một cách có chừng mực.
Tôi đã không thực sự ngạc nhiên bởi điều này vào thời điểm năm 1961, mặc dù tôi nghĩ nó đã đưa chúng ta tới một hướng sai lầm. Điều làm tôi ngạc nhiên là những lý do chính giải thích cho sự lựa chọn của ông ta. Kennedy nói rằng ông ta gần như làm theo những chỉ dẫn của Walt Rostow và Maxwell, hai trong những cố vấn hàng đầu của ông ta, những người mà cá nhân ông đã cử tới Sài Gòn để nắm bắt tình hình và đặc biệt là tìm cơ sở pháp lý cần thiết để đưa bộ binh Mỹ sang. Sau khi trở về từ chuyến đi, tướng Taylor và các thành viên trong đoàn đã kết luận đúng như dự đoán rằng nguồn lực của quân đội miền Nam Việt Nam, với chi viện không đáng kể của Mỹ đã có đủ khả năng để đương đầu với cuộc nổi dậy. "Tôi tin tưởng chắc chắn rằng quân đội miền Nam Việt Nam có khả năng kiểm soát được mọi việc trong phạm vi bên trong biên giới của họ"(76). Taylor nói, và "để bảo vệ đất nước chống lại những cuộc tấn công thông thường". Khi ông ta trở về, tờ Thời báo New York đã viết: "Các quan chức đã đúng khi suy luận rằng tướng Taylor không tán thành việc gửi quân Mỹ sang vào thời điểm này… Trong khi phản đối việc gửi quân, tướng Taylor nghiêng về sự cần thiết của việc gửi các nhân viên kỹ thuật quân sự… "(77).
Từ tất cả những gì được nghe khi tôi đến Sài Gòn lần đầu, tôi nghĩ rằng đó là một điều ngu xuẩn. Tôi có thể hiểu lý do cơ bản phản đối việc đưa quân sang. Nhưng liệu Tổng thống có thể làm cho công chúng yên tâm như thế vào tình thế mà ông ta đang dấn sâu vào nếu ông biết được những điều mà tôi đã biết hay không? Và ông ta đã nghe hay chưa về chuyện đó? Taylor và Rostow hẳn đã nói chuyện với những người mà tôi đã tiếp xúc một tuần trước đó. Những người trong đoàn của ông ta phải nghe được những chỉ thị, giống nhau, đọc những bản báo cáo giống nhau. Làm sao họ có thể kết luận như vậy, làm sao họ có thể nói với Tổng thống, rằng chỉ cần những cố vấn, với máy bay trực thăng và những chuyên gia, là có thể xoay chuyện được tình hình?
Tôi không nghĩ điều đã xảy ra với tôi vào năm 1961 mà Nhà Trắng lại có thể nói sai lệch đi về những gì Tổng thống được báo cáo. Theo kinh nghiệm riêng của bản thân với tư cách là cố vấn làm việc ở Lầu Năm Góc, rất dễ để tôi giả định rằng vì một số lý do quan liêu nào đó mà những người đại diện của Tổng thống đã bị mê muội. Hoặc nếu không định lừa dối, thì họ ít nhất phải nghe từ nhiều người với những ý kiến khác nhau, những người mà tôi từng tiếp xúc.
Tôi cũng nghĩ rằng chúng ta không nên gửi quân, nhưng không phải là vì lạc quan, mà ngược lại. Có những ý kiến khác nhau ở Sài Gòn là liệu lời cam kết đưa sang không giới hạn quân chiến đấu Mỹ cuối cùng có thể thắng trong cuộc chiến này hay không - nếu không tính đến những chi phí, hiểm hoạ và thương vong. Nhưng một bài học hết sức rõ ràng mà tôi có được từ những gì mình nhìn, nghe thấy, là chỉ những cố vấn quân sự với những đơn vị hỗ trợ, mà Kennedy đã gửi sang, chắc chắn sẽ không đáp ứng được nhu cầu. Tại sao cũng những thiếu tá và đại tá vừa nói chuyện rất thật thà với tôi lại kể một câu chuyện hoàn toàn khác cho Maxwell Taylor? Họ có thể đánh lừa ông ta thậm tệ như thế ư ngay cả khi họ muốn đi chăng nữa? Hay có lẽ ông ta muốn lừa gạt Tổng thống?
Giả thuyết tôi đưa ra vào mùa thu năm 1967 đối với những sự kiện năm 1961 là những gì chung nhất rút ra từ những báo cáo trong suốt khoảng thời gian đó, đến bây giờ bao gồm các báo cáo của David Halberstam và M. Athur, Jr. Schlesinger. Đây thực sự là một tình trạng mắc kẹt trong bãi lầy; rằng báo cáo chiến sự lạc quan cộng với sự không vững chắc của những đánh giá tình hình của những cố vấn ở Washington, đặc biệt là các chuyên gia về quân sự đã khẳng định với Tổng thống, một cách sai lầm rằng kế hoạch ông ta chọn là đúng đắn. Đầu tiên phải đề cập đến quyết định được gửi cho những cố vấn vào năm 1961, Schlesinger viết: "Đây là chính sách "tiến từng một bước một" - mỗi bước đi mới luôn hứa hẹn thành công mà bước ngay trước đó cũng đã hứa hẹn mà bước ngay trước đó cũng đã hứa hẹn thành công nhưng không may khi đưa ra đã gánh chịu thất bại"(78). Để mở rộng nó trong những năm tiếp theo, Schlesinger khẳng định: "Mỗi bước tiến trong cam kết sâu hơn của Mỹ đã được xem xét một cách hợp lý như là bước cuối cùng vào thời điểm đó là một điều tối cần thiết. Giờ đây, khi hồi tưởng lại, mỗi bước đi chỉ dẫn đến bước tiếp theo, cho tới khi chúng ta nhận ra chúng ta đang mắc kẹt trong cơn ác mộng của những nhà chiến lược Mỹ đề ra, một vừng đất chiến tranh ở châu Á, một cuộc chiến mà không một Tổng thống nào mong muốn hay dự kiến thực hiện, kể cả Tổng thống Johnson"(79)
Trước khi tôi đọc được những tài liệu này, điều đó xem ra có vẻ hợp lý. Tôi đã làm việc theo quan điểm đó ngay từ những ngày đầu làm việc cho dự án nghiên cứu của McNamara - hoặc, vì nó cũng đã được biết đến, trong tài liệu mật của Lầu Năm Góc. Từ kinh nghiệm của bản thân khi ở Lầu Năm Góc, tôi biết Schlesinger, cũng như những người khác, đã sai lầm khi dựa vào những lý lẽ tương tự cho sự leo thang của Tổng thống Johnson vào năm 1965. Nhưng tôi tưởng tượng ra rằng như năm 1967, thời kỳ 1964-1965 là một sự khủng hoảng khác thường của chủ nghĩa bi quan.
Xét cho cùng, từ những kinh nghiệm trong lĩnh vực của mình trong những năm ngay sau đó, thật khó để tôi không nghi ngờ rằng Tổng thống Johnson đã lạc lối bởi những sai lầm không kiểm soát được, những báo cáo lạc quan mà tôi biết là đã được nộp cho văn phòng ở Nhà Trắng của Walt Rostow và Bob Korner thật khó có thể cung cấp một thông tin được chọn lọc cho Tổng thống. ảnh hưởng của những suy luận trên phạm vi rộng này đã làm giảm một cách đáng kể gánh nặng trách nhiệm, hoặc buộc tội, vì sự bất lực và chính sách sai lầm đối với mỗi vị Tổng thống và đặt trách nhiệm đó lên vai những cố vấn của họ, nhất ỉà những chuyên gia về quân sự, và về sự nhận thức hạn chế và những bản tường trình, đó là thất bại về nhận thức một cách hệ thống. Giải pháp dường như là tìm ra cách để cung cấp những thông tin chính xác hơn cho Tổng thống (Nếu Nga Hoàng chỉ biết…!"). Như tôi đã cố gắng làm bằng những thông báo trực tiếp và lời khuyên của tôi là làm thế nào để hiểu được McNamara, Korner và Đại sứ đặc nhiệm ở Sài Gòn.
Tôi biết từ những điều mà báo chí đã khẳng định rằng những báo cáo và những đề nghị quân sự lạc quan của đoàn đi tìm hiểu đưa ra mà tôi được chứng kiến vào năm 1966-1967 cũng tương tự như những đặc điểm của các năm 1962-1963, cũng như vào cuối những năm 50 và giống báo cáo của viên chỉ huy Pháp thời kỳ ngay trước chiến dịch Điện Biên Phủ. Không có điều gì trong số những điều đã xảy ra những năm vừa qua, mà những quyết định chủ chốt để leo thang chiến tranh được thực hiện: nhưng giống như những nhà phân tích khác, tôi cho rằng kiểu lạc quan giả dối và tự lừa dối bản thân đồng hành cùng với sự thật, cũng như vậy, là của những năm tháng cam kết bị phê phán (trừ năm 1965). Điều này còn bao gồm cả quyết định của Truman viện trợ trực tiếp cho Pháp vào năm 1950, cam kết của Eisenhower với Diệm vào năm 1954, và quyết định của Kennedy phá vỡ giới hạn của hiệp định Geneva về cố vấn của Mỹ năm 1961.
Trong vòng một tháng tìm hiểu hồ sơ trong văn phòng nghiên cứu của McNamara, tôi đã phát hiện ra rằng giả thiết này là sai lầm. Mọi quyết định quan trọng này đều liên quan mật thiết với chủ nghĩa bi quan trong thực tế, chủ tâm che giấu đối với công luận, như trong thời kỳ năm 1964-1965.
Tôi bắt đầu bằng việc chắt lọc những tài liệu ở Lầu Năm Góc và những đánh giá của Cục Tình báo Trung ương liên quan tới Đông Dương trong những năm 1950 - 1960, mà tôi đã yêu cầu và được CIA đáp ứng, trước khi chuyển sang năm 1961. Có điều là bằng chứng trong từng năm của những năm tháng có quyết định quan trọng mà Tổng thống lựa chọn lại không được tìm thấy dựa trên những báo cáo lạc quan hoặc dựa trên những đảm bảo sự thành công trong quá trình lựa chọn của Tổng thống.
Trái ngược gần như hoàn toàn so với các báo cáo công khai, không một yếu tố nào trong số các yếu tố đã nêu trên được đưa ra cho Truman vào năm 1950 hay Eisenhower vào thời kỳ 1954-1955. Chúng cũng không thích hợp với Kennedy vào năm 1961 và kể cả cho Johnson vào năm 1965. Thực chất là đã có những thời kỳ lạc quan hão huyền trước hoặc ngay trong những năm đưa ra quyết định. Nhưng chúng không bao giờ có thể giải thích được cho sự leo thang tiếp ngay sau đó, mà thường ngay lập tức được dự báo trước và luôn đi kèm với sự tăng lên của chủ nghĩa hiện thực u ám, bao gồm một sự hiểu ngầm trong nội bộ rằng cam kết mới của Tổng thống đã chọn có thể sẽ không đưa đến thành công. Về phương diện này, cách lựa chọn một cuộc leo thang dường như có một cái gì đó rất khó hiểu.