Võ tướng Đỗ Thanh Nhân thời họ Nguyễn sáng nghiệp, ông vốn người Minh Hương, trước ở huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên, nay là huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên-Huế. Sau dời vào trấn Phiên An trong Nam. Châu Văn Tiếp, Võ Tánh và ông rất nổi danh đương thời, nhân dân xưng tụng là “Gia Định tam hùng”.
Ông xuất thân trong thời loạn, thành lập một đội quân nghĩa dũng 3.000 người đóng ở Ba Giồng, gọi là binh Đông Sơn, tự xưng Phương Danh hầu, kéo cờ chống Tây Sơn.
Năm Bính Thân 1776, ông và Nguyễn Huỳnh Đức bảo vệ Định vương Nguyễn Phúc Thuần, sau Định vương bị Tây Sơn giết, ông cùng các thuộc hạ phù tá Nguyễn Ánh.
Năm Mậu Tuất 1778, ông và Lê Văn Quân giết Tư Khấu Oai ở sông Bến Nghé, rồi cùng Hồ Văn Lân đi dẹp loạn ở Chân Lạp. Ông giết Nặc Ông Vinh, tôn con của Nặc Ông Vinh là Nặc Ẩn lên ngôi Chân Lạp, để Hồ Văn Lân ở lại bảo hộ, còn ông thì kéo quân về Gia Định.
Năm Canh Tý 1780, Nguyễn Ánh xưng vương, chính ông đã trù liệu mọi việc, tổ chức hoàn hảo cuộc lễ đăng quang, được phong chức Ngoại hữu phụ chính Thượng tướng quân, tước Quận Công.
Tính ông cương trực, khí khái nên bị ganh ghét. Nhân vụ ông giết Tri huyện Đặng Hữu Tâm chưởng cơ Huỳnh Thiên Lộc gièm với Nguyễn Ánh rằng ông lộng quyền sau này sẽ khó trị. Do đó ông bị Nguyễn Ánh giết ngày 23-3 năm Tân Hợi 1781.
Thuộc hạ ông là Võ Nhàn và Đỗ Bảng chôn cất ông xong, rút quân Đông Sơn về đất cũ Ba Giồng, không phục Nguyễn Ánh nữa, bắt được Huỳnh Thiên Lộc giết đi trả thù cho chủ tướng.
Đỗ Thừa Luông là chiến sĩ kháng Pháp đời Tự Đức (嗣德; 1829 – 1883), còn gọi là Long, không rõ năm sinh, quê ở huyện Lai Vung, tỉnh Sa Đéc (nay là thị xã Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp).
Đầu năm 1872 ông đã cùng với em là Thừa Tự hay Thừa Ngươn phát động cuộc khởi nghĩa chống Pháp tại ven rừng U Minh, từ rạch Cái Tàu (nay thuộc huyện U Minh, tỉnh Cà Mau) đến vùng An Biên của tỉnh Kiên Giang ngày nay.
Ông cùng với ông Hai Khoa, ông Hai thầy tu và ông Lồng Ban (người Huê kiều Hải Nam) cùng tham gia hoạt động kháng chiến chống Pháp. Căn cứ của nghĩa quân đóng tại khu vực Hàn Lớn và Hàn Nhỏ nằm trong xóm Cái Tàu. Hai ông giao cho ông Lồng Ban qua Xiêm (Thái Lan ngày nay) mua vũ khí, đạn dược. Trong khi chờ đợi vũ khí mang từ Xiêm về, Pháp phát hiện căn cứ và tấn công. Nghĩa quân đánh trả quyết liệt nhưng bị thất bại do thiếu vũ khí, nhiều chiến sĩ phải hy sinh. Pháp cho người lùng sục khắp nơi và bắt được ghe vũ khí từ Xiêm chở về. Để giảm thiểu số người hy sinh, hai ông đã ra lệnh cho nghĩa quân giải tán. Tuy nhiên, ông Hai Khoa, ông Hai thầy tu đã bị bắt và bị đày đi ở một vùng đất xa xôi tận Nam Mỹ.
Tuy thất bại, nhưng anh em ông vẫn được nhân dân trong vùng luôn tưởng nhớ. Miệt U Minh hãy còn đồng vọng những câu hát tiếng hò:
“Xóm Cái Tàu có nhiều nhà quốc sự,
Đỗ Thừa Luông, Đỗ Thừa Tự với chú Lào Bang”.
Có thể nói, hai ông Đỗ Thừa Luông, Đỗ Thừa Tự là những người sớm chọn U Minh làm căn cứ kháng Pháp, nơi mà sau này trở thành chiến khu trong suốt 9 năm kháng Pháp và 21 năm chống Mỹ, cứu nước của nhân dân miền Nam.
Chiến sĩ Đỗ Thừa Tự còn có tên khác là Thừa Ngươn, là em ruột của Đỗ Thừa Luông. Sống vào thời vua Tự Đức (嗣德; 1829 – 1883). Không rõ năm sinh, quê ở Lai Vung, tỉnh Sa Đéc (nay thuộc tỉnh Đồng Tháp).
Năm 1872, ông đã cùng với anh của mình phát động cuộc khởi nghĩa chống Pháp tại ven rừng U Minh, từ rạch Cái Tàu (nay thuộc huyện U Minh, tỉnh Cà Mau) đến vùng An Biên của tỉnh Kiên Giang ngày nay.
Cuộc khởi nghĩa thất bại do tương quan lực lượng giữa nghĩa quân và Pháp. Sau đó, hai anh em ông đã tự tử tại rạch Cái Tàu vào năm 1872.
Đỗ Trình Thoại là chí sĩ yêu nước đời Tự Đức (嗣德; 1829–1883).
Người làng An Long, huyện Tân Hòa, tỉnh Gia Định, nay là làng An Long, huyện Tân Hoà, tỉnh Long An. Ông học giỏi, thi đậu Cử nhân khoa Quý Mão 1843.
Ông từng ngồi chức Tri huyện Long Thành, nên thường gọi là Tri huyện Thoại (các sách Pháp viết là Toại), nhưng sau bị cách chức.
Khi thực dân Pháp đánh vào Gia Định, cùng với Trương Định, Nguyễn Hữu Huân, ông chiêu mộ dân binh đánh giặc ở vùng Tân Hòa, Gò Công. Ông hy sinh trong trận đánh đồn Gò Công vào rạng sáng ngày 22-6-1861; sau khi tự tay giết chết tên lính thủy Bô-đi-ê (Bodiez) và đâm bị thương tên trung úy Vi-an (Vial) - Giám đốc bổn xứ sự vụ Gò Công.
Sau khi tử trận, ông được triều đình Huế cho lập đền thờ và truy phục hàm tri huyện.
Đỗ Xuân Hợp là giáo sư, bác sĩ y khoa, thiếu tướng quân y, anh hùng các lực lượng vũ trang nhân dân. Ông sinh ngày 8-7-1906 tại phường Hàng Đào, quận Hoàn Kiếm, thành phố Hà Nội. Ông tốt nghiệp Trường Đại học Y khoa Hà Nội. Trước Cách mạng tháng Tám làm việc tại các bệnh viện ở Hà Nội.
Kháng chiến chống Pháp, ông đảm nhiệm công tác y tế, từng giữ chức vụ: Đại biểu Quốc hội từ khóa 2 đến khóa 7, Phó chủ nhiệm Ủy ban Y tế - Xã hội của Quốc hội khóa 6, Hiệu trưởng Trường Đại học Quân y, Ủy viên thường vụ Ban chấp hành trung ương Đảng Xã hội Việt Nam, Chủ tịch Hội Hồng thập tự Việt Nam, Phó chủ tịch Hội y học Việt Nam.
Do công lao của mình, ông được tặng thưởng Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Quân công và danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân.
Ông mất ngày 17-12-1985, thọ 79 tuổi, an táng tại nghĩa trang Mai Dịch Hà Nội.
Đoàn Công Bửu là liệt sĩ cận đại, không rõ năm sinh, năm mất, lãnh tụ nhóm khởi nghĩa kháng Pháp tại tỉnh Trà Vinh.
Ông nhiệt thành yêu nước. Hưởng ứng phong trào Cần vương ngoài Trung, Bắc, ông cổ động quần chúng miền Tây Nam Bộ đứng lên đuổi quân cướp nước.
Năm Giáp Tuất 1874, ông cùng bạn đồng chí là Nguyễn Xuân Phụng khởi nghĩa tại Cầu Ngang, thuộc tỉnh Trà Vinh. Dù thế yếu sức côi, nhưng ông vẫn tận tụy hy sinh vì nước. Phong trào cuối cùng tan rã theo cái chết của ông trong bưng biên.
Nhà văn Đoàn Giỏi bút danh Nguyễn Hoài, Huyền Tư, Nguyễn Phú Lễ, sinh ngày 17-5-1925. Quê Thành phố Mỹ Tho, tỉnh Định Tường, nay là huyện Châu Thành, tỉnh Tiền Giang.
Thuở nhỏ học tại Mỹ Tho, Sài Gòn; viết văn, làm thơ từ trước Cách mạng tháng Tám năm 1945. Trong kháng chiến chống Pháp có lúc ông phụ trách công tác tuyên huấn, rồi phục vụ trong ngành an ninh.
Năm 1954 tập kết ra Bắc, từng là Ủy viên Ban Chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam.
Sau năm 1975 về công tác tại Thành phố Hồ Chí Minh, ông mất năm 1989.
Tác phẩm
• Những dòng chữ máu Nam Kì 1940 (1948)
• Người Nam thà chết chứ không hàng (1948)
• Đường về gia hương (1949)
• Cá bống mú (1956)
• Trần Văn Ơn (1955)
• Đất rừng phương Nam (1957)
• Những chuyện lạ về cá (1981)
• Tê giác giữa ngàn xanh (1982)...
Đoàn Hữu Trưng là liệt sĩ đời Tự Đức (嗣德; 1829–1883), quê làng An Truyền, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên, nay là huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên-Huế.
Ông nổi tiếng tài hoa, năm Giáp Tý 1864, ông được Tùng Thiện vương Miên Thẩm gả con gái là Thể Cúc. Tuy ông là con rể Tùng Thiện vương nhưng vì sinh trưởng trong gia đình nông dân, nên ông vẫn giữ được mối liên hệ với quần chúng lao động.
Ông không phục vua Tự Đức, đứng về phía những người chủ chiến và tích cực kháng cự giặc Pháp, ông cùng hai em Đoàn Hữu Ái và Đoàn Tử Trực, các đồng chí là Trương Trọng Hòa, Phạm Lương, Tôn Thất Cúc, Tôn Thất Giác, Bùi Văn Liệu, mưu cuộc đảo chính để đưa hoàng tôn Ưng Đạo là con An Phong công Hồng Bảo - anh vua Tự Đức lên ngôi. Lại ngầm liên kết với vị hòa thượng trụ trì chùa Túy Vân là Nguyễn Văn Quý, bàn việc chống triều đình. Nhóm ông vờ lấy danh nghĩa một thi xã gọi là Đông Sơn thi tửu hội; để che mắt nhà cầm quyền đương thời mỗi khi nhóm họp.
Thế rồi, năm Bính Dần 1866, ngày 8-9 âm lịch cuộc khởi nghĩa phát động, cờ đề “Hoàng tôn nghĩa cử”. Những người tham gia khởi nghĩa phần đông là nhân công đang uất hận vì bị bắt lao dịch khắc nghiệt để xây dựng Khiêm Lăng (lăng Tự Đức) cho Tự Đức. Họ dùng chày vôi, dụng cụ lao động làm võ khí, nên tục gọi là “Giặc chày vôi”.
Nhưng cuộc đảo chính thất bại, đầu tiên bị Chưởng vệ Hồ Oai kịp thời ngăn chặn, rồi đến Chánh vệ úy Cẩm Y là Nguyễn Thịnh và chỉ huy sứ Phạm Viết Trang dập tắt.
Cả nhà Ưng Đạo đều bị hại. Nhạc phụ ông là Tùng Thiện vương bị liên lụy, trách phạt, riêng ông và hai người em đều bị giết lúc mới 22 tuổi.
Hợp tuyển thơ văn yêu nước cách mạng nửa sau thế kỷ XIX cho biết “Tác phẩm của Đoàn Hữu Trưng còn lại ngày nay là bài Trung nghĩa ca, sáng tác trong thời gian bị giam, theo thể lục bát, dài 498 câu, kể lại tường tận cuộc khởi nghĩa. Tuy còn nhiều hạn chế, bài ca đã phản ánh một cách tương đối sâu sắc cuộc đấu tranh mạnh mẽ của những người lao động đã vùng lên từ cuộc sống cực khổ ở công trường xây dựng Khiêm lăng. Đồng thời bài ca cũng đã nghiêm khắc lên án triều đình Tự Đức về cả hai mặt đối nội và đối ngoại.
Đoàn Minh Huyên là tu sĩ, người được nhân dân vùng An Giang đương thời gọi là Đức Phật thầy Tây An, đạo hiệu là Giác Linh, quê ở Tòng Sơn, Cái Tàu Thượng, tổng An Thạnh Thượng, tỉnh Sa Đéc, nay là xã Cái Tàu Thượng, Thị Xã Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp.
Năm Kỷ Dậu 1819, vào mùa thu, bệnh thời khí nhiễu hại dân chúng Hậu Giang. Ông từ Tòng Sơn vào Tràm Dư, rồi đến vùng Kiến Thạnh, nay là làng Long Kiến, tỉnh An Giang đem tài giúp đỡ dân chúng. Tín đồ ông đều được phát một tông phái ghi 4 chữ “Bửu Sơn Kỳ hương”.
Nhiều lúc ông bị nhà cầm quyền An Giang bắt giữ vì nghi ngờ ông hoạt động chính trị, nhưng xét không bằng cớ, phải trả tự do cho ông.
Khoảng năm 1849-1856, ông đến các phần đất phía tây Thất Sơn và Láng Linh, dựng chùa, lập trại ruộng và luôn luôn vân du khắp vùng Vĩnh Long - An Giang. Trại ruộng ở Thới Sơn, ông đặt danh hiệu là “Bửu hương các” có nhiều người đến tu học.
Ông mất vào ngày 12-8 năm Bính Thìn (1856) tại chùa Tây An ở núi Sam, TX Châu Đốc, tỉnh An Giang. Mộ ông hiện còn tại chùa Tây An. Tuy là một tu sĩ, nhưng Đoàn Minh Huyên còn là một nhà yêu nước, nhà dinh điền lớn có công khai hoang miền đất Hậu Giang.
Tác phẩm
Ông là tác giả nhiều thơ văn giảng giải về lý thuyết đạo Phật theo phái Bửu Sơn kỳ hương do ông đề xướng tại Châu Đốc. Các kinh, kệ gồm:
• Chuẩn đề chú
• Thái dương kinh
• Khai kinh kệ
• Thái âm kinh
Đã được in thành sách được phát hành rộng rãi ở Hậu Giang và Sài Gòn trước 1975.
19-03-2010
Chế độ Linear
