Ngôn Từ Thơ

[TC NGUYỄN]

NGÔN TỪ THƠ

Khi thưởng ngọan một bài thơ, ta thường hút mình vào khoảng không gian có được bằng những ngõ ngách tạo dựng còn lại của tác giả và biến mình thành chủ thể mặc sức mà trải hồn để tìm kiếm những cảm nhận của riêng mình.
Nếu thu thập được một bài thơ nơi đó có thể hòa nhập với hồn ta thì tự nhìên nó tạo ra một thi hứng như của chính mình và bài thơ đó biến thành của ta và tác giả là ai trong khoảnh khắc bị hất ra lề cuộc chơi.
Như vậy một bài thơ khi được đưa ra quần chúng đọc thì tự nó là của mọi người đang thưởng ngoạn, nó không còn đóng khung trong sự tư riêng trong cái tôi của người tạo ra bài thơ đó nữa. Một bài có nhiều người đồng tình thả hồn vào đó một cách dễ dàng và nhớ mãi thì bài thơ ( thi sĩ ) có chổ đứng một cách hẳn nhiên.
Nhiều khi một bài thơ chỉ cần đôi câu hay cũng đủ rồi, vì bản chất của thơ là cô đọng ngôn từ, nhờ vào tiết điệu âm thanh đưa đẩy… làm nẩy ra những ý ngoài lời và người thưởng ngoạn tùy theo vị thế của mình tác động vào càng nhiều, càng đi xa…và đến một lúc nào đó sẽ qui tụ cùng nhau ở cảm nhận, đó là sự đồng điệu người thơ hay dùng để chỉ về một đẳng cấp thưởng ngoạn… , nó giống như những đường song song gặp nhau ở vô cực. Trong toán học sự gặp nhau có tính cách xác quyết nhưng trong thơ nó mông lung và lệ thuộc vào cách xử dụng ngôn từ khai triển ý nghĩa để lãnh hội được càng nhiều càng tốt và vươn dài ra để rồi co cụm hội tụ lại, thì lúc đó nó mới phơi bày ra sự cảm nhận được ý thơ, hồn thơ … theo tâm tư của người đồng điệu.

Bài thơ Màu thời gian độc nhất vô nhị của Đoàn Phú Tứ có thể là một dẫn dụ :

Màu thời gian

Sớm nay tiếng chim thanh
Trong gió xanh
Dìu vương hương ấm thoảng xuân tình

Ngàn xưa không lạnh nữa, Tần phi
Ta lặng dâng nàng
Trời mây phảng phất nhuốm thời gian

Màu thời gian không xanh
Màu thời gian tím ngát
Hương thời gian không nồng
Hương thời gian thanh thanh

Tóc mây một món chiếc dao vàng
Nghìn trùng e lệ phụng quân vương
Trăm năm tình cũ lìa không hận
Thà nép mày hoa thiếp phụ chàng

Duyên trăm năm đứt đoạn
Tình một thuở còn hương
Hương thời gian thanh thanh
Màu thời gian tím ngát

Với một tiêu đề đầy tính Triết như vậy mà tác giả lại xoay quanh một khúc nôi tình cảm, giải bày tâm tình qua ẩn dụ vấn vương của một dòng thi tứ đầy lãng mạn. Thơ là người, người là thơ, hay nói khác hơn là sự giải bày tâm tư tình cảm bị ứ đọng do một cơ duyên nào đó có lẽ là sự cọ sát đối chọi tự trong cõi hỗn mang của hiện sinh để làm xuất hiện ra một cảnh giới mới trong tâm ảo tha hồ xuất thế đi vào một cõi mộng mơ huyền hoặc để đầy vơi tâm sự mình.

Thơ là chuỗi dài mang mác những uyển từ đầy ẩn dụ tạo thành âm điệu đầy vương vấn, khởi đầu nhà thơ cho ta đi vào một thế giới dịu mát của một sớm mai yên lành của một khoảng không gian mở ra dễ thương và đầy tình tự

Sớm nay tiếng chim thanh
Trong gió xanh
Dìu vương hương ấm thoảng xuân tình

Dìu vương hương… , chỉ có ba chữ thôi đã tạo ra sợi tơ vương kéo dài quấn quýt lấy tiếng chim thanh ảo biến trong gió xanh hòa nhập vào nhau tạo ra tâm cảnh cho nhà thơ đưa hồn mình vào một quảng trời quên lãng xa tít mịt mù khơi, ở đó tự mình nhập thế và thành một Hán Vũ Đế muốn choàng tay âu yếm nàng cung phi yêu dấu để tặng nàng tất cà trời mây phảng phất nhuốm thời gian nhưng bị nàng từ chối…, đã làm lay động đến ngàn sau một nỗi nôn nao của câu chuyện tình dường như đã vùi chôn, bỗng nhiên quay về…

Ngàn xưa không lạnh nữa, Tần phi
Ta lặng dâng nàng
Trời mây phảng phất nhuốm thời gian

Thơ có thể nói là một sự xảo ngôn để hướng đến sự dàn dựng tâm cảnh khơi động tâm thức người thưởng ngoạn được đi về một cách tự do, để tự tìm kiếm ngả vào xuyên suốt qua tác phẩm, nẩy sinh ra một cuộc xung đột nội tại, tạo ra sự xáo trộn bất hòa vì người thưởng ngoạn thường hay bị ngưng đọng bởi ý nghĩa ngôn từ, có tính cách so đo trong buông thả có khi dường như vô nghĩa của những sáo ngữ vô căn. Nhưng đây chính là nơi mong tìm của tiếng thơ, có thể du hoặc hồn người để kích động đi tìm một ngã đời mà thế tục không có.

Tiếng thơ đã âm vang trong không gian muôn chiều, nó chỉ khởi động theo thời gian ở đó nhà thơ và người thưởng ngoạn giao thoa trong một bối cảnh lạ lùng bỡ ngỡ, vì được lảm quen trong một sát ma, mà phạm trù ngữ pháp có giới hạn, đặt để cho người thưởng ngoạn phải soi mói tìm kiếm trong những phần ký ức nhạt nhoà bị bỏ quên trong phần sâu thẳm cũ kỹ bây giờ được dịp bộc phá để hòa mhập lẫn vào hồn thơ, người đọc tự định hướng và cho ra một ngã rẽ khác mà mình không biết, vẫn đinh ninh rằng ta với nhà thơ là một.

Người đọc tự dưng bị cưỡng bách đi tìm kiếm chính mình trong một cuộc hành trình cô độc mà tiếng thơ, hồn thơ … như mời gọi nhập vào cái thân phận con người có hỉ, nộ, ái, ố… làm căn cơ cho đời sống bình nhật.
Thi nhân là người nhạy cảm và dễ lụy vì tình, sẵn sàng dâng hiến hồn mình cho người yêu, nhưng rất tế nhị khi chưa được san sẻ. nhà thơ phải dùng hình ảnh cuả trời mây phảng phất nhuốm thời gian để chỉ hồn mình, dẫn đưa người đọc đến cảnh huống khác, với màu thời gian thay đổi khi thì xanh khi thì tím và cả mùi hương thời gian thì thơm phảng phất nhẹ nhàng, pha trộn Tây-Đông, trong thơ của Pháp, thời gian màu xanh, còn trong thơ ta, trong tình yêu người con gái thường lấy hoa màu tím làm biểu tượng, nên màu thời gian lại tím theo.

Màu thời gian không xanh
Màu thời gian tím ngát
Hương thời gian không nồng
Hương thời gian thanh thanh

Tình yêu ở đây là một thứ tình yêu tinh khiết, nhẹ nhàng, thoáng đi qua chỉ còn vương lại một lưu dấu trong cõi lòng, nhà thơ đưa vào hương thời gian còn vương vất trên ngàn cây nội cỏ lung linh biến ảo, theo nhịp dâng tràn, bay bổng… của tâm hồn.

Sự rung cảm là mối tương giao tha thiết cuả cuộc sống giữa con người và vạn vật trong cái đại ngã vô cùng tận của vũ trụ, đeo mang một chút hành trang trong cái tiểu ngã thường tranh chấp với chính mình, đó là sự đối chọi làm nẩy sinh do sự cọ sát tâm thức bật sinh ra thơ, giống như tiếng chim hót vì ngứa cổ cất tiếng hát chơi !?.
Sự hỗn mang trong thơ, tạo ra tính chất hư vô đưa đến ý tưởng là mỗi chữ trong thơ nó không hàm chứa một sự vật, gần như là dối trá với chính nó, đó có phải là sự chối bỏ thực tại, vì sự lẫn lộn nầy trong thơ thường biểu hiện, nhà thơ đã trộn lẫn chuyện nàng cung nữ đời Hán với Dương Qúi Phi của Đường Minh Hoàng, tạo ra hình tượng của mối tình chung toàn bích trong ấn tượng mà con người không muốn có một sự hư hao mất mát nào.

Tóc mây một món chiếc dao vàng
Nghìn trùng e lệ phụng quân vương
Trăm năm tình cũ lìa không hận
Thà nép mày hoa thiếp phụ chàng

Thực chất thơ là sự kết cấu ngôn từ theo một cách thức riêng để làm sao khơi động được tiềm thức trong đó đã ẩn dấu không có cơ hội hồi sinh trên bề diện tình cảm tâm linh… vậy nên sự lừa phỉnh nếu có thì đó cũng chỉ là phương tiện dẫn dắt để con người có thể cảm nhận được cái phần sâu thẳm nhất của tâm hồn, thì tự nó đã nói lên một ý nghĩa nào đó có tính cách sáng tạo và thẳng tiến vào lòng người trên bình diện dễ phổ cập hơn.

TC- N.

[TC NGUYỄN]

TIẾNG THƠ

Thơ là kết hợp âm nhạc và hội họa xen vào sự vẽ vời của tâm cảnh do thi sĩ tạo dựng trong một sát na cảm nhận trong phần sâu thẳm của tâm thức bất chợt bùng dậy không tính toán mà mỗi một thi nhân có phần khác biệt thốt ra thành tiếng thơ kể lể đầy vơi tâm sự, trong đó ngôn từ xử dụng là nghệ thuật làm đà cho kỹ năng tạo thành ấn tượng quyện vào nhau chèn kéo bật lên cung bậc tỉ tê lắng sâu trong lòng người thưởng ngoạn tự cho mình “có ở trong”, do sự lôi kéo của những kỷ niệm bao năm đã lắng sâu trong ký ức được khơi bùng cho một cảm nhận riêng tư không phân biệt, tự nhiên trong đó có những uẩn khúc, chiết nôi do hồn thơ quấn vào làm một.

Thử đọc bài thơ Tiếng Thu của Lưu Trọng Lư

Tiếng Thu

Em không nghe mùa thu
Dưới trăng mờ thổn thức?
Em không nghe rạo rực
Hình ảnh kẻ chinh phu
Trong lòng người cô phụ ?
Em không nghe rừng thu,
Lá thu kêu xào xạc,
Con nai vàng ngơ ngác
Đạp trên lá vàng khô ?

Lắng im nghe sự khua động từ tâm não tạo thành âm vang trong lòng người cô phụ phát ra một dòng âm hưởng giao thoa của tiếng thu vàng vọt với nỗi buồn mông lung khôn tả không thể sớt chia cái hiu hắt của thời gian phôi pha dưới ánh trăng mờ trong trống lạnh…

Em không nghe mùa thu
Dưới trăng mờ thổn thức?

Em, là tiếng vọng của một lời nhắn nhủ của thi sĩ gọi vọng lại chính mình chuyển đạt vào hồn người cô phụ nghe chăng sự khuấy động rưng rức nhớ nhung người yêu xa vắng, cái thiệt thòi nào hơn phải đơn lẻ mà người chồng vì chinh chiến đã phí hoại tuổi xanh của đời mình khi xuân lòng còn đương độ.
Những dòng thơ ở đây tạo thành âm giai tiết tấu của một bài ca vương vãi trong không gian mịt mờ thấm nhẹ trong lòng người một điệu sầu muôn thuở của thời binh lửa mà số phận của người phụ nữ thường phải cô đơn gánh chịu khi chồng phải đi chinh chiến xa xôi không hẹn ngày về.

Em không nghe rạo rực
Hình ảnh kẻ chinh phu
Trong lòng người cô phụ?

Hoà nhập vào nỗi buồn hiu, cây lá rừng hoang cũng góp vào cho sự cô lạnh càng đẩy xa hơn…, lá vàng lìa cành ám ảnh cái dày vò do trực giác con người cảm nhận được qua sự tô đậm âm thanh xào xạc chồng chất lên những lớp lá khô lâu đời của rừng thu vắng lặng rồi sự đớn đau gấp lên bội phần khi con nai vàng ngơ ngác một cách ngây thơ dẫm lên như báo hiệu một sự chia lìa ngăn cách một đi không trở về của chinh nhân, khẽ rung lên như tiếng nấc lệ nhòa cho số phận đã xào xạc lại càng xơ xác hơn qua những lá vàng khô bị chà đạp mấy lần.

Em không nghe rừng thu,
Lá thu kêu xào xạc,
Con nai vàng ngơ ngác
Đạp trên lá vàng khô ?

Thi sĩ đã chấm phá vẽ ra một khung cảnh của rừng thu, để rồi lồng vào những ngôn từ ảo diệu tự phát lấy âm thanh quấn quýt lấy nhau trong vần điệu do sự tương phản của chữ nghĩa tạo ra một cảm xúc tuyệt vời cho người thưởng ngoạn có thể đẩy đưa hồn mình vào những kỷ niệm xa xưa mà ký ức có thể làm sống dậy một quãng đời có thể chia xẻ của riêng mình.

[TC NGUYỄN]

THƠ- ĐÒI GIẢNG?

Trong tiểu thuyết hay, các nhân vật được mô tả rất gần gũi trong đời sống quanh mình, nhưng trong thơ thì khác hẳn, nó đòi hỏi người sáng tác phải có hồn thơ và thích thú về nó, hay nói khác hơn phải có căn cơ, sinh ra đời là nó đã nhiễm truyền thơ trong máu rồi, và lớn lên nhờ năng khiếu trui rèn nó có cơ hội phát tác trong một ý niệm mơ màng nhập thể bùng lên một khung trời cảm nhận cho riêng mình, lúc ấy là hồn thơ lai láng để lại cho đời không biết bao nhiêu huyền nhiệm của tạo hóa ban cho bằng những bài thơ xuất hồn và nương nhờ vào đó có những lời rao giảng đầy thi vị khôn lường!?.

Trong thơ, người thưởng ngoạn có những khe lách để hồn mình nhập vào, và tạo cho mình một khung trời mới không nhất thiết giống như người thơ, và tự mình rung đùi ý nhị cho rằng mình và người thơ là một, vì vậy một bài thơ được xác nhận nguyên thực ý nghĩa, nó làm mất đi biết bao cảm hứng khi thưởng thức.

Thế nên như Chế Lan Viên viết: “Tôi nghĩ thơ là một thể loại đòi giảng”(1981), đúng cho học trò khi làm luận văn cần có thước đo… chứ đối với người thưởng ngoạn thuần túy như vậy nó sẽ bị trần trụi làm cho bài thơ co cứng như khúc gỗ, thì còn đâu cái lả lướt đìu hiu của :

Rặng liễu đìu hiu đứng chịu tang
Tóc buồn buông xuống lệ ngàn hàng…
(Xuân Diệu)

Thơ thuộc dạng “hồn”, lơ lửng bâng khuâng không có nơi đứng nhất định, thì khi bắt lấy, nhốt vào đâu?, để tìm dấu vết tán hưu tán vượng- thì đó là việc làm ngây ngô xâm lấn vào hồn thơ làm tan sự huyền diệu giao thoa của hồn người gởi gấm cho nhau- vì ngay cả nhà thơ tạo ra nó cũng không thể nào xác quyết là đúng như ý nghĩ ban đầu của cảm hứng nghĩ về… vì cảm hứng thì tuôn trào, mà cái nghĩ về thì giới hạn… Vậy người trung gian cố tìm hiểu về những khía cạnh của nhà thơ (như: thời đại, cuộc đời, tâm trạng… của tác giả), để tìm ra một hướng giảng, tự nó có tính cách tha hóa hay rờ voi mà thôi…vì căn cứ vào đâu để định vị đúng sai?.

Thơ tự nó đi tìm người thưởng ngoạn, nó đến một cách tự nhiên như nhập hồn, không so bì không tính toán, ân nghĩa có với nhau từ tiền kiếp, thơ và người thưởng ngoạn hài hòa bay bổng trong nỗi niềm hạnh phúc ngả ngớn vô biên trong rung động tuyệt vời tình tự tương đồng của kẻ nhàn du phe phẩy thưởng thức, không cần sự giải thích nào chỉ làm băng hoại đi những tình tự phát khởi mà thôi!.

Thơ là chuỗi dài của âm vang và nhịp tìết, quấn xoắn vào nhau, đan thành những lọn tơ óng ánh buông xỏa, bằng những ngôn từ đã được tu chỉnh, tự nó đã làm cho ngôn ngữ giàu hơn đầy thi vị, diễn đạt được những khúc nôi ẩn khuất trong tâm tư của con người nhiều khi muốn thốt lên nhưng không thể, trong những khi cô đơn hoang mang nhất, thì nó hiện về pha trộn để lôi dùm trong tiềm thức ra những ẩn uất nuối tiếc của ngàn năm không phai, làm vơi bớt những nỗi buồn cô đọng .

Nếp áo tiền thân vừa hút mất
Tiếng gà lai kiếp cách ngàn sau
(Chế Lan Viên/1937-46)

Ngôn ngữ đã bị bóp vỡ- xưa và nay- trộn vào nhau để bật lên tiếng gà lai kiếp ngàn sau- tội nghiệp- trong khoảng mênh mông của trời đất cất lên đơn lẻ, như tiếng hờn ai oán trong đêm khuya tịch mịch, làm cho tiếng thơ trở nên siêu hình, ngợp choáng mất hết ý niệm lai sinh của con người, không còn dấu vết càng kiếm tìm càng thấy lồng lộng, thăm thẳm trong không gian chờn vờn ớn lạnh hồn riêng…

Mưa giong buồn sợi xuống lơi lơi
Lạnh của không gian thấm xuống người
(Huy Cận)

Thi sĩ trong quá trình sáng tác thả hồn mình ngất ngây với những ý niệm chợt đến rồi biến đi như những đợt sóng biển xô vào bờ tan nhanh, phải cố chụp bắt còn rưng rưng bọt trắng nhạt nhòa trên đôi tay, cố ghi lại một mảnh đời với cảm xúc phơi bày chỉ còn là mảng nước mong manh thấm vào bãi cát hút ra khơi!, chỉ còn tiếng rên rỉ van lơn

Không gian ôi, xin hẹp bớt mông mênh

Là bởi:

Đường sá lạ thôi lạnh lùng biết mấy
(Huy Cận)

Ngân ra như bàng bạc lơ lửng trong cõi lòng, càng im lặng càng thấm, chỉ có thơ mới cung ứng cho người thưởng ngoạn những cảm xúc tuyệt vời- mà các môn nghệ thuật khác khó suy bì- nhờ vào sáng tạo nên những hưng phấn rung động dài ngắn khác nhau cộng hường tạo một dòng nhạc vang vọng đi vê chỉ có thể phát hiện ở thơ mà thôi và sự bình giảng nào cũng trở thành xa lạ.
……………….

[TC NGUYỄN]

NGÔN NGỮ DÂN CA QUAN HỌ

Trong dân ca quan họ, rất đặc thù trong ngôn ngữ khi hát đối đáp qua lại với nhau giữa nam và nữ, lời lẽ rất lịch sự khi nói hát với nhau, không bao giờ dùng những lời suồng sã trêu ghẹo quá lố, lúc nào cũng giữ lề giữ lối, một thưa hai gởi đậm đà ý nhị, thể hiện lên nép văn hóa và phong tục, tập quán… của dân tộc ta.

Đàn ông thì gọi liền anh, đàn bà là liền chị- không phân biệt tuổi tác họ xưng em khi đi hát với nhau và không có hàm ý buông thả lợi dụng trai gái hay rượu chè say sưa sàm sỡ….

Trước khi bắt đầu cuộc chơi, bên nam nhún nhường họ thưa gởi như sau :

Em xin chị hai hay chị ba, biết thì ca trước lên để anh em chúng em tiếp bước theo sau.

“Miếng trầu là đầu câu chuyện”, để làm quen và tạo không khí giao hòa, liền anh mời trầu liền chị, liền chị ý nhị trả lời :

Chị em chúng em cả sữa no căng
Ăn trầu đã vậy biết nói năng thế nào

Vì tôn trọng lẫn nhau, trong dân ca quan họ dùng chữ Người, tha thiết và tình tứ làm nhão lòng…, khi nghe hát lên làm lòng người lâng lâng quẳng đưa hồn về một chân trời xa vắng êm đềm da diết mời gọi không nỡ lòng cất bước ra đi :

Người ơi ! người ở đừng về
…….
Người về em dặn người rằng
Đâu hơn người ấy, đâu bằng đợi em

Đôi khi ta thấy trong dân ca quan họ có chữ chàng, thì đó là họ đem ca dao qua để hát quan họ, nhưng khi liền gái cất tiếng hát thì tiếng chàng trở thành âu yếm và nhắc nhở đầy trăn trở gởi gấm xin đừng quên nhau.

Chăn chiếu ai trải giường nầy
Đem qua chàng ngủ đêm nay chàng nằm

Nhưng vẫn giữ giới hạn, khi trong ca dao gặp chữ suồng sã quá như chữ mình, thì khi hát quan họ được đổi thành chữ tình :

Tình về có nhớ ta chăng
Ta về ta nhớ hàm răng tình cười
hay:
Đêm qua ghé nón trông đình
Đình bao nhiêu ngói, thương tình bấy nhiêu

Trai gái trong làng quan họ, được các nghệ sĩ lão thành dạy cho lề lối cư xử khi cùng nhau hát hò phải giữ ý tứ, sao cho phải lễ từ lời ăn tiếng nói khi đứng khi ngồi đều theo khuôn phép chừng mực.
Thử nghe liền chị mời mời liền anh quan họ về hát cùng nhau, liền chị thỏ thẻ mời :

Mời quan họ liền anh sang chơi bên nhà chúng em, trước là thăm thầy mẹ chúng em, sau là cho chúng em học đòi quan họ vài đôi lối…

Và liền anh giữ kẻ trả lời :

Em đỡ lời chị hai, chúng em chỉ sợ nắng mưa thì tốt lúa đồng, chúng em năng đi lại thì thầy mẹ lại coi thường chúng em ra.

Ngôn ngữ đối đáp như vậy là không chỗ nào chê trách, nhẹ nhàng lịch lãm đến thế là cùng, tỏ được tình nhau trong mối giao cảm hài hòa của những người nghệ sĩ dân gian trong khung cảnh lễ giáo của một nền văn hóa dân tộc khép kín sau cổng tre làng…

Khi hát giao đối với nhau, nếu liền anh đáp đúng ý nghĩa đề hát của liền chị đưa ra thì liền chị nhẹ nhàng thưa :

Dạ, thưa liền anh, tương hằng rồi đấy ạ.

Còn nếu liên anh đáp sai thì liền chi lên tiếng :

Dạ, thưa liền anh, ca bất hợp rồi đấy ạ.

Sau khi vãn hát, quan họ thường tổ chức bửa ăn giải lao thân mật đôi bên, họ mời nhau thân mật với lời lẽ khiêm tốn lễ độ không kém phần văn hoa :

Hôm nay bên liền chị sang bên đất nhà em, anh em nhà em có mâm cơm, thì đầu mâm đĩa muối, cuối mâm đĩa gừng, mâm đan bát đàn, để xin mời đương quan họ dựng đũa, lên chén, để anh em nhà em thừa tiếp đấy ạ.

Lời mời âm vang như thơ, cầu kỳ, khách sáo rất cá biệt, nghe bứt rứt làm sao ấy, thử xem khi liền anh thấy liền chị ăn uống nhỏ nhẹ rụt rè như mèo, thì liền anh mời khéo như sau :

Cơm hẩm ăn với rau dưa
Quan họ làm khách em chưa bằng lòng, đấy ạ.

Liền chị nhỏ nhẹ đáp lại :

Liền anh nói vậy chứ:
Cơm trắng ăn với thịt gà
Tuy là ăn ít nhưng mà no lâu, đấy ạ.

Tiếng nói trong quan họ thật văn hoa bóng bẩy, tinh tế mềm mại đầy tình người trong khi giao tiếp nó trở thành luật lệ “bất thành văn” truyền nối từ đời nầy qua đời khác, tạo thành phong tục tập quán và văn hóa cá biệt mà là người quan họ thì phải tuân thủ.
Nếu trong khi đối đáp có điều gì sơ sẩy dầu chỉ lỡ lời cũng đủ làm cho quan họ băn khoăn hối tiếc không bao giờ nguôi.

[TC NGUYỄN]

Thơ là gì?

Đây là câu hỏi của một bạn thơ hỏi tôi khi thấy tôi bàn lang bang trong “Ngôn từ thơ”; câu hỏi này thực ai yêu thơ cũng muốn biết, nhưng không ai có thể trả lời trực tiếp vì chính thơ nó trơn vuột…thể hồn mà!...

Để đáp lại tấm thịnh tình của bạn đã tin rằng tôi có chút ranh mảnh trong thơ, tôi xin mạo muội đi vòng để may ra khơi dậy những mảnh tơ vương gỡ dần…

I.- Hồn ngôn ngữ:

Hồn của ngôn ngữ--.> đi ngoài ngữ nghĩa--.>khơi động một rung cảm nào đó--.>liên quan: ngữ nghĩa.<=.> rung cảm--.>qua lại xa xăm mơ hồ--.>vì tiếng nói không nhất định cho nên có thể gợi ra những xúc động khác nhau tùy vào mỗi người, mỗi dân tộc.
- Nội dung tình cảm mơ hồ--.>sống tập thể gởi vào ngôn ngữ Sống chung--.>cảm thông, không sống sinh hoạt chung--.> tình cảm hay sự cảm thông phẳng lì…
- Thơ căn cứ vào tác động bí ẩn của ngôn ngữ, khác với tính minh bạch của ngữ nghĩa--.> thơ hay ngoài phạm vi ý nghĩa của chữ…
- Thơ Tàu, thơ pháp hay vì liên quan văn hóa mà ta đã hòa nhập…
- Đọc “Âm thanh cuồng nộ” của Faulker (Mỹ) --.> không thấy hay, vì không “đồng thanh tương khí..”, lối “cuồng nộ” của Mỹ khác xa ta…

Khi đọc thơ mà dùng khối óc suy xét thì chỉ trơ vơ, không thể thưởng thức thơ, muốn thưởng thức trọn vẹn ta phải trải lòng hòa nhập với hồn thơ, mà hồn thơ thì lãng đãng vì “… ru theo gió, mơ theo trăng(XD)”…, vậy căn cứ vào đâu mà chụp nắm, cái đẹp nó lẳng lơ như trăng treo cành liễu muốn vuốt ve muốn động hờ…, thì phải có những kinh nghiệm chung chạ trong cái bổng trầm sống động hay u buồn…của ngôn ngữ mà ta khai phá để bồi đắp thêm lên, không có gắn bó sinh hoạt vào ngôn ngữ ấy(thời thường) thì làm sao hiểu được sinh khí của ngôn ngữ kia (thơ)…và thơ là sự biến ngôn ngữ thành nghệ thuật (Paul valéry), đó là sự tạo hồn thơ ẩn tiềm trong những dòng thơ cho người thưởng ngoạn…(còn tiếp)

[HànTuyếtBăng]

Có nhiều cách bày tỏ tâm tư tình cảm, quan điểm, nhận thức của con người. Thơ là một trong những cách mà có lẽ ai cũng có thể làm, và cũng có lẽ ai cũng có lần không thể viết nỗi thành câu dẫu tình đầy ý đẫm mênh mang.

Vậy thơ là gì?

Thơ là công cụ trao chút lời ăn tiếng nói thông qua ngôn ngữ.

Thơ là cuộc sống, cuộc đời người viết góp gom nhận định.

Thơ là cầu nối tâm hồn, tư cách để qua đó ít nhiều giúp cho mối quan hệ giữa người với người, người với vạn vật, người với linh thiêng hòa hợp vào nhau.

Có người viết chơn chu nhìn vào là cảm ngay ý tứ, ngôn lời. Có người viết ngẫm mãi hàng trăm, hàng ngàn năm sau nữa người đọc mới cảm và thấm cái tuyệt diệu ẩn chứa bên trong.

"Thơ là tâm của người đọc, là hồn của người viết."

(Muội chỉ thấm có bấy nhiêu thôi! Không được TC-N Huynh xóa hộ muội nhé!)

[TC NGUYỄN]

II.-Khởi nguồn thơ

Hồn-ngôn-ngữ, phát khởi từ trẻ thơ, khi được đậm mãi lời ru mẹ, chập chờn cánh bướm hay chợt tỉnh như mơ, thấy sự vật quanh mình trẻ con thường hay hỏi “ cái này là cái gì”, một con cóc chơ vơ sau buổi chiều mưa, đứa trẻ đi bên mẹ tự cảm bơ vơ, cất lời hỏi “ nhà nó đâu?, ba mẹ nó đâu?...vậy mẹ?!”. Những lời nhỏ nhẻ hỏi han đơn thuần ấy nó là thơ, vì thơ là sự bình đẳng tương giao giữa người và vạn vật rất chân tình, nó tự do phóng khoáng ngây thơ, súc tích, chân thật như lòng trinh nguyên trẻ thơ…không bợn nhơ hay vấn sầu, làm loãng đi cái tinh thể hồn, nó biểu hiện rõ nét trong thi phẩm đầu tiên còn lưu lại…Kinh Thi:

Bỉ thái cát* hề
Nhất nhật bất kiến
Như tam nguyệt hề.
(kinh Thi)

Tạm dịch
Người đi hái dây đan
Một ngày không găp mặt
Ba thu sầu miên man…

Lời thơ đơn thuần, tự do không trau chuốt, cái ngây ngô ấy là dư âm tồn đọng sâu thẳm chứa chất bên trong, khi lòng người cảm xúc bềnh bồng nổi trôi dạt ra bên ngoài, đó là tiếng nói nội tâm khó mà diễn đạt theo thời thường…

Kinh Thi là sưu tập thi ca đầu tiên còn lưu lại do các quan âm nhạc triều Chu, gồm 311 bài, trước đó truyền miệng ( thời chưa có chữ viết), còn truyền lại, cho ta thấy từ thuở sơ khai, thơ biểu hiện một sự tương giao hài hòa giữa con người và thiên nhiên, tự tại không chút gượng ép ngôn từ như về sau. Tính trong sáng này tự nó thả buông ma mảnh đưa hồn người thưởng ngoạn vể một bến bờ xa đưa…, đó phải chăng là điều mà thi sĩ nào cũng muốn mưu tìm gởi gấm hồn mình vào cho tha nhân!?...

*cát -- >là Cát đằng loại cây dây dùng để đan sau khi hái về phơi khô...

[TC NGUYỄN]

...

Cái đẹp trong thơ bao giờ cũng thấp thoáng vóc dáng của người đàn bà, có lẽ trên thế gian này không có người phụ nữ thì giống như ” …quả đất không có ánh sáng mặt trời” và từ thuở Hồng hoang, khi chúa tạo ra vườn Địa đàng, đã nghĩ ngay đến bà Eva bên cạnh Adam, một cái xương sườn nắn ra… đã làm nên đẹp cho thơ, bằng cách cướp hồn, cướp phách…của muôn đời thi sĩ đều lâm lụy…

Các cụ ta ngày xưa đã tả vẻ đẹp, dùng những thành ngữ ví von nào là: tóc mây, mày liễu, mặt hoa, da phấn…, thử “ lần giở trước đèn/ xem tình cổ lục còn truyền…”, trong truyện xem sao:

Nguyễn Du tả:

- Thúy Kiều... Làn thu thủy, nét xuân sơn…
-Thúy Vân...Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang…(ĐTTT)

Nguyễn Gia Thiều tả:

- Người cung nữ...

Áng đào kiểng đâm bông não chúng
Khoé thu ba gợn sóng khuynh thành

Nguyễn Huy Tự tả:

-Dương Giao Tiên...

Môi đào hé mặt phù dung
Xiêm y bóng tuyết sen lồng ngấn rêu.(HT)

Nguyễn Đình Chiểu tả:

-Kiều Nguyệt Nga...

Má đào, mày liễu dung nhan lạnh lùng. (LVT)

…
Người xưa thường dùng hoán dụ( métonymie) bằng biện pháp(1)- so sánh nét đẹp đặc biệt nào đó của người phụ nữ với nét đẹp thiên nhiên được xem như mẫu mực…; (2)- hay so sánh cái đẹp của người này với người xưa bằng sáo ngữ khuếch đại:- …Tây Thi mất vía;…Hằng Nga giật mình v.v…

Khuynh hướng (2), lấy tiêu chuẩn của người đẹp nổi tiếng cổ xưa làm tiêu chuẩn không được dùng nữa, vì nhà thơ mới cho rằng đó là cách ví von khuôn sáo, gò bó, làm mòn đi ý thơ, họ muốn có sự công bằng trong cái đẹp thời thường, nó có và hiện diện giữa con người, có thực, như Hồ Dzếnh viết :

Em ăn, em nói, em cười
Kiếp này không có hai người giống em.(Giản dị)

Cho ta thấy một sự nhận thức mới cho cái đẹp, nó có tính độc lập không nhiễu loạn bằng một hình bóng khác, đó là sự độc đáo, đẹp là đẹp của người ấy, kết rất ”giản dị” em đẹp nhất, không cần hỏi vì không ai bằng, thế thôi! …

Trong khuynh hướng(1) các nhà thơ mới vẫn còn bị ảnh hưởng của cái nhìn về thẩm mỹ cổ điển, nghĩa là vẫn lồng cái đẹp của con người vào cái đẹp của vũ trụ nhưng còn đi xa hơn, thể hiện trong thơ Xuân Diệu dùng phương pháp hoán dụ nghịch lại, nghĩa là nét đẹp thiên nhiên buộc phải đẹp như người đẹp thì mới thỏa…

- Lá liễu dài như một nét mi.
- Hơi gió thở như ngực người yêu dấu.
- Mây đa tình như thi sĩ đời xưa.
- Tháng giêng ngon như một cặp môi gần.

Huy Cận có bốn câu thơ so sánh xuất sắc cùng ý nghĩa trên

Mùa xuân tròn trịa
Như bụng mang thai
Ôm nghìn sức trẻ
Đi trên đường dài.

Tuy có sự đổi mới trong nhận thức là lấy con người làm tiêu chuẩn cho cái đẹp mà thiên nhiên phải theo như Xuân Diệu và Huy Cận đã làm sự so sánh đối nghịch với lối thơ cổ, cái đẹp phải phát ra từ thiên nhiên là mẫu mực…

Dầu theo khuynh hướng nào thì cũng đi đến mức có hơn thua giữa thiên nhiên và giai nhân, nhưng thực chất vũ trụ này chả có nghĩa lý gì nếu không có con người, hay nói khác hơn cái đẹp của Mỹ-nhân là “ duy ngã độc tôn”, không có gì so sánh được vậy vũ-trụ hãy né đi…vì trời đất và thiên nhiên có đẹp lộng lẫy hay không là vì có người đẹp còn “thiên địa vô tình” kìa mà!...

Thiên nhiên đã bị “ tuột dù” rồi, cho nên các nhà thơ sau đó ta không thấy có sự so sánh nào, có lẽ sự thừa mứa vô lý, rồi tư duy nghiệm ra rằng không cần thiết nữa… cái đẹp tự nó có sẵn khì con người hiện diện và con người mất là mất hết cả, nếu không vậy sao Nguyên Sa thấy cái bâng khuâng của trời đất khi em mặt áo lụa Hà Đông :

Nắng Sàigòn anh đi mà chợt mát
Bởi vì em mặc áo luạ Hà Đông.

Như vậy cái ngoại hình cũng bị khước từ, (ngày xưa các cụ ghét hay thương đều đem ngoại hình vào làm biểu tượng, với Mã Giám Sinh thì “ Mày râu nhẵn nhụi…”, còn mê em vì “Tóc bỏ đuôi gà…”), và rồi với cái nhìn chân thật thực tế hơn để rồi đưa ra một chân lý không hơn thua:

Người đàn bà nào cũng đẹp
Mùa xuân và hoa hồng đều nở vì chúng ta
Chúng ta ban phát ái tình
Cho thiên đàng của chúng ta tươi tốt mãi.

Không ngừng ở đây, nhà thơ hiện đại lại đi xa hơn, lấy cái xấu xí để làm nổi bật ra cái đẹp trong tâm hồn, một sự cảm nhận sâu sự hiện hữu con người có tính hiện sinh giống như Sartre nói “ con người không thể thay thế được là tôi “; Cho nên những hình ảnh “ chó ốm, mèo ngái ngủ…” là hình ảnh cái đẹp “ trong tay anh “ …, Nguyên Sa tỉ tê:

Hôm nay Nga buồn như con chó ốm,
Như con mèo ngái ngủ trong tay anh.

Con người ôm lấy cuộc sống với bao nhiêu vui, buồn, khổ, não thì cái đẹp nó phải du theo, đi tìm ý nghĩa bằng những ảo tượng chỉ tạo cho xa bờ sự thật, nó ngồi chồm hổm vào giữa cuộc đời, không có đẹp xấu mà chính nó là nhan sắc chủ yếu về con người của cái tôi yêu, nếu không có tôi thì cái đẹp vô nghĩa, vì nó không hiện diện, đó là sự nhận diện ý thức về cõi nhân sinh mà vũ trụ kia chỉ là tha nhân đứng nhìn…

...

[TC NGUYỄN]

Khi Nietzsche bảo “ Chúa đã chết” thì chính ông đã từ bỏ cái hiện hữu quá thực (hyper real ) để đi vào cái ảo, vì thực tế có ai chết đâu, mà chỉ tội nghiệp cho ông cố bới tìm cái mà ông cho là thực và rồi vì ông không tìm được ra cái ông cố tìm (found object) cho nên cuối đời ông điên loạn (Việt Nam ta, Bùi Giáng cũng có cái điên chữ nghĩa đó), xét cho cùng thì khi sự thật có tính tuyệt đối thì tự nó chao động thành tương đối, hay nói khác hơn ảo và thật tự nó là một, khi cái này đè lên cái kia làm cho bản chất sự vật trở nên ảo diệu, trong thơ thể hiện rất thú vị về sự chuyển dịch có không này.

Hãy đọc bài thơ Tống Biệt của Tản-Đà:

Tống Biệt

Lá đào rơi rắc lối thiên thai
Suối tiễn, oanh đưa những ngậm ngùi
Nửa năm tiên cảnh
Một bước trần ai
Ước cũ, duyên thừa có thế thôi!
Đá mòn, rêu nhạt.
Nước chảy, hoa trôi
Caí hạc bay lên vút tận trời
Trời đất từ nay xa cách mãi
Cửa động
Đầu non
Đừơng lối cũ
Nghìn năm thơ thẩn bóng trăng chơi...

Từ câu chuyện truyền kỳ “ Lưu-Nguyễn nhập thiên thai”, vì lòng trần còn vương vấn nên bị đẩy ra khỏi Đào Nguyên sau nửa năm du dương với Tiên nữ, trơ vơ trở về thì cảnh cũ người xưa trải bao thế hệ đã đi qua, làm cho mình thấy hụt hẫng giữa cảnh đời, cái hiện hữu nghĩ về không còn, trong cái thực tại quá thực đang có đó làm cho mình choáng váng, nó chập vào như hư ảo và hai người đã tự bỏ ra đi, một sự trốn chạy khỏi cái thực-ảo đã nhập vào bản thể của vũ trụ

Như vậy ta có thể thấy cái mà ta bảo là thực hiện hữu, tự nó đã chất chứa nhiều cái hiện hữu khác, như bài thơ, Tản Đà cũng chỉ nhại lại những bài thơ viết về “ Lưu/Nguyễn” cuả những thi nhân Tàu, bằng cách đưa hồn mình vào bằng một cảm nhận riêng, rồi tu từ tạo ra tiết tấu, âm luật, ý tứ… rất Việt, bài thơ đã bị hóa thân, và như vậy chính thơ đã đẩy đưa từ cái vô lý này đến cái vô lý khác, cái thật hoá thành ảo và ngược lại…, cứ như vậy con người lại cố đi tìm cái chân-bản-ngã của thơ trong chốn cùng không!

Trong khi lần mò giả dụ ta tìm thấy cái bổn chính mà ta cho là vậy, thì cũng không thể quyết đoán rằng bài thơ này chính là nhại của bài thơ kia, vì cái kia ấy còn nhiều cái kia khác nhại lại, như chính trong ngôn từ cũng chỉ là sự lập lại hay là bắt chước của người xưa rồi biến hóa theo kiểu thơ có gì hơn!.

Cho nên khi ta cố từ bỏ một hiện hữu chính là ta tự bỏ lấy chính mình, như Descartes nói: “ Tôi tư duy nghĩa là tôi tồn tại”, trong hiện thực thơ là một sư thách đố, nhại đi nhại lại và tự nó làm tan biến chính nó để tránh khỏi những ngộ nhận chỉ là một con đường phải đi khi nào con người vẫn còn chấp nhận dẫy đầy những nôn mửa phi lý thì thơ vẫn còn là một trò vui đầy âm vang dạt về từ quá khứ…

…
Caí hạc bay lên vút tận trời
Trời đất từ nay xa cách mãi
Cửa động
Đầu non
Đừơng lối cũ
Nghìn năm thơ thẩn bóng trăng chơi...

Thơ nhờ vào tu từ qua thể hồn sáng tạo thì cái gọi là thơ nhại (parody) không còn nữa, mà chỉ là sự tái tục đi tìm bản thể thơ, nó thuộc về cõi trên- Thượng Đế- khi cố với tay đụng đến thì thơ trở thành mơ hồ đẩy đưa thành tiếng thơ mới, hay rõ hơn đó bổn chính bị đè đến độ tự bựt ra…

Như vậy, khi ta cố bới tìm trong thơ một cái gì đó là tự nắm lấy phần thất bại, vì nhà thơ chính mình viết từ cái không và người thưởng ngoạn phải tự chính họ tìm cái có cho chính mình thì dầu ai có bới tìm hay giải thích gì thì cũng không đi đến kết luận có tính thuyết phục được người nghe…

Nửa năm tiên cảnh
Một bước trần ai
Ước cũ, duyên thừa có thế thôi!

Thơ là nghệ thuật tự nó tình tự với chính nó, từ một góc cạnh nào đó cái nhìn sẽ khác nhau của người thưởng ngoạn tiếp cận, vậy là sự cảm nhận sẽ khác đi, có chăng từng cá nhân ấy tự giải thích cho chính mình là đúng nhất- đó là thơ- có không!?...