|
Đặng Nguyên Cẩn (1867 - 1923)
Đặng Nguyên Cẩn (1867 - 1923) là chí sĩ cận đại, hiệu Thai Sơn, Tam Thai, tên cũ là Đặng Thai Nhận. Quê làng Lương Điền, tổng Bích Triều, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An, con cụ Đặng Thai Giai (hay Thai Cảnh), từng tham gia phong trào Cần vương, bị giặc Pháp bắt giam rồi an trí đến chết. Ông và em là Đặng Thúc Hứa nặng nợ nước, thù nhà, tận tụy hy sinh vì đồng bào, dân tộc. Năm Mậu Tý 1888, ông đỗ cử nhân, năm Ất Mùi 1895, đỗ phó bảng lúc 28 tuổi. Sau đó làm quan tại Huế, rồi làm Đốc học ở Nghệ An, Bình Thuận. Nhưng ông nặng lòng yêu nước nên tham gia cổ động phong trào Đông du, Duy tân thuộc nhóm “Minh Xã” tại Nghệ An.
Ðầu tháng 8/1905, Đốc học Đặng Nguyên Cẩn và Ngô Ðức Kế (1878-1929) đã sắp xếp gặp Phan Bội Châu tại Hà Tĩnh, sau khi Phan Bội Châu về nước, với ý định đón Cường Ðể xuất ngoại. Cụ Đặng nói với Phan Bội Châu: “Anh phải đi ngay, còn việc cần kíp trong nước là mở mang dân trí, bồi dưỡng nhân tài, thì tôi với ông Tập Xuyên (tức Ngô Đức Kế) đảm nhiệm … (Phan Bội Châu. Tự phê phán, Ban NC Văn Sử Địa, 1955, tr.57).
Năm 1907, Đốc học Ðặng Nguyên Cẩn cùng Ngô Ðức Kế và Lê Văn Huân mở "Triêu Dương thương quán" ở Vinh (Nghệ An), buôn bán hàng nội hoá và các sách tân thư của Đông Kinh Nghĩa Thục và nhằm tạo nguồn tài chính cho phong trào Đông du, Duy tân. Nhưng mùa Thu 1907, người Pháp bắt đầu ra tay đàn áp, "Triêu Dương thương quán" buộc phải đóng cửa. Ðốc học Đặng Nguyên Cẩn bị thuyên chuyển vào Bình Thuận.
Năm 1908 hưởng ứng phong trào chống thuế ở Trung Kỳ, Ông bị Pháp bắt giải về Hà Tĩnh để xét xử, sau đó bị đày Côn Đảo suốt 13 năm. Dù ở Côn đảo, Ông tiếp tục liên lạc thường xuyên với người em Đặng Thúc Hứa ở Thái Lan và Phan Châu Trinh. Đến năm 1921 ông mới được trả tự do một lượt với Huỳnh Thúc Kháng, Ngô Đức Kế. Nhưng về nhà chỉ được vài năm thì ông mất (1923). Thơ văn của ông được Huỳnh Thúc Kháng ghi lại trong Thi tù tùng thoại.
Trong Thi tù tùng thoại Huỳnh Thúc Kháng viết về ông: “Cụ Đặng Nguyên Cẩn là một nhà học rộng, sĩ phu Nghệ Tĩnh xem như núi Thái Sơn, sao Bắc Đẩu, là một người bạn già của cụ Sào Nam. Vóc người nhỏ bé, mặt mũi đen sạm, ngoài văn học ra không biết một thứ gì. Tướng cụ xấu, nếu như không quen biết mà mới gặp cụ lần đầu, tất cho là người không biết chữ nhất là một, mà ai có dè trong bụng như kho sách, khí áp nghìn quân; cái ngòi bút cổ kính không ai sánh, cùng cái tướng xấu quê đen sạm kia, hiệp thành cái lạ mà đời người ít có”.
Em của ông là Đặng Thúc Hứa vẫn hoạt động tại Thái Lan đến khi chết.
|